Nieuwsbrief juli 2023

Ook in de maand juli is er weer een mooi programma in het Observeum.

• Op zondag 2 juli doen we mee aan de Landelijke Zonnekijkdag
• In de tentoonstelling Minsken is er een enorme Kijkdoos met kijkgaten voor jong en oud. 
• Er is een Wisselexpositie met werk van Jan van de Meulen  van 10 juli tot 30 november toegankelijk voor het publiek. 

In deze nieuwsbrief vindt u de volgende artikelen: (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• Landelijke Zonnekijkdag op 2 juli
• In onze collectie: Middeleeuwse Bakstenen
• De sterrenhemel in juli
• Wolf-Rayetsterren, buitenbeentjes in de verte
• Boekbespreking: Historische Wateratlas NL

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum.

N.B. Onder deze paragraaf vindt u een link naar het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023).

Je hoeft bij bewolkt weer beslist niet thuis te blijven, bij bewolkte hemel is een bezoek aan het Observeum ook de moeite waard, in het digitale planetarium projecteren we de nachtelijk sterrenhemel op het koepelvormige plafond, verwonder je over de schoonheid van de sterrenhemel of kijk wat er op je verjaardag te zien is! En neem een kijkje in ons museum!

Bronnen: Uitgave Wageningen, 1966, Gemeente archief Wageningen, ISBN 90-75609-02-7

* Zie ook In ‘Stamppotavond: Gerrit de Boer tovert kloostermop met konijn uit doos’, Observeum Nieuwsbrief februari 2023)

Wat is er te zien op vrijdagavonden in de maand juli 2023

Vrijdag 7 juli 2023 – Vroeg in de avond, rond 21:15 uur, zijn in het westen de planeten Venus en Mars en de ster Regulus vlak bij elkaar zichtbaar als een mooie samenstand. Mercurius staat ook laag boven de horizon (in het west-noord-westen vlakbij de sterren Castor en Pollux), helaas blijft het meeste onzichtbaar omdat de ondergaande zon het zicht belemmert.

Vrijdag 14 juli 2023 – Vanavond gaat de zon enkele minuten eerder onder dan verleden week, tijdens de schemering verschijnen de eerste sterren. De heldere sterren van de zomerdriehoek zijn te zien in het oosten, de ster Antares (hoofdster van de Schorpioen) twinkelt laag in het zuiden en hoog in het zuidwesten staat Arcturus (hoofdster van de Ossenhoeder).

Vrijdag 21 juli 2023 - Tijdens de avondschemering is heel laag in het westnoordwesten de smalle maansikkel zichtbaar. Op korte afstand van de maan staan de planeten Mars en Venus, maar om die te zien zul je waarschijnlijk een verrekijker nodig hebben. Zoek een waarneemplaats met vrij zicht op de westelijke horizon en probeer het als de schemering invalt.

Vrijdag 28 juli 2023 - Maximum van de meteorenzwerm de Delta Aquariden. De ‘vallende sterren’ van deze zwerm lijken afkomstig te zijn uit het sterrenbeeld Waterman (Aquarius), waar ook de planeet Saturnus te vinden is. De meeste exemplaren zijn pas in de tweede helft van de nacht te zien, maar na zonsondergang kun je uit oostelijke richtng al exemplaren spotten. Let op: de zwerm heeft een langdurige “piek”, kijk dus ook op andere momenten! 

Gebaseerd op informatie vergaard via open sourcebronnen op het internet

Meer dan anderhalve eeuw geleden (in 1867) ontdekten twee Franse astronomen  Charles Wolf en Georges Rayet enkele bijzondere hemellichamen, sterren, die bij nadere bestudering een afwijkend spectrum vertoonden. Sterlicht kon in het midden van de negentiende eeuw al redelijk nauwkeurig worden geanalyseerd, en beide astronomen kwamen tot de slotsom dat het zeer zware sterren moesten zijn, die in een onwaarschijnlijk hoog tempo hun massa aan het ‘verstoken’ waren. Een gedurfde bewering, die geruime tijd ter discussie heeft gestaan.

Bij ‘onze’ ster (de Zon) en de meeste andere sterren bestaan de buitenste lagen voornamelijk uit waterstof en helium (twee lichte elementen) plus kleine hoeveelheden van andere – zwaardere – elementen. We kunnen vaststellen dat sterren van gemiddelde afmetingen hun massa in een zeer langzaam tempo verliezen, en pas na miljoenen (of zelfs miljarden) jaren ophouden te stralen of als witte dwergen hun bestaan als lichtend hemellichaam beëindigen.

Intussen heeft onderzoek aangetoond dat de buitenzijde van een Wolf-Rayetster weinig of zelfs helemaal geen waterstof bevat, maar dat er wel grote hoeveelheden stikstof en/of koolstof en zuurstof worden uitgestoten. Vermoedelijk wordt dit veroorzaakt doordat Wolf-Rayetsterren in een vroeger stadium (misschien als lichtsterke blauwe supergigant) hun buitenste lagen al volledig verloren hebben. Wat wij nu aan de buitenkant zien, was misschien wel ooit de kern van de ster.

Dergelijk sterren komen in grote hoeveelheden voor in het verre heelal, dat pas de laatste jaren is geregistreerd en bestudeerd door bijzondere instrumenten zoals de IRAS, de HST (Hubble Space Telescope) en de James Webb Telescope. In het nabije heelal komen we ook enkele vergelijkbare sterren tegen: Rigel in het sterrenbeeld Orion zou een mogelijke kandidaat kunnen zijn. Deze blauwe reuzenster verstookt zijn massa in een moordend tempo en de lichtkracht van Rigel is (nu nog) vele duizenden malen groter dan die van onze Zon. Dankzij de enorme afstand - ruim 600 lichtjaar - zien we hem als een ‘gewone’ heldere ster aan het firmament. De meest recente theoriën gaan ervan uit dat Wolf-Rayetsterren aan het einde van hun toch al korte leven zullen exploderen in een supernova of hypernova. Bij deze explosie is het mogelijk dat er een gamma-ray burst (GRB) vrijkomt. Een Wolf-Rayetster heeft ook een grote kans om in te storten tot een zwart gat.

Martin Berendse & Paul Brood. Historische wateratlas NL - De drijvende kracht van Nederland. Zwolle, 22 november 2022, WBOOKS, 224 pagina’s. Illustratie, Personenregister, bibliografie en begrippenlijst. Vormgeving Richard Bos, Leeuwarden. ISBN 9789462585072.

BEDIJKEN OF MEEBEWEGEN?

In de Historische wateratlas NL - De drijvende kracht van Nederland, geven Martin Berendse & Paul Brood onze historische en actuele verhouding tot water weer en schilderen ze hoe ons millennia oude rivierdeltaland, Nederland, steeds verandert. In het documentaire boek komt de eeuwenoude vraag Bedijken of met water meebewegen? telkens terug met steeds andere antwoorden en reacties van voor- en tegenstanders op nieuwe inzichten, voorspellingen en ingrepen. Deze historische museale geografie is zeer toegankelijk geschreven en prachtig geïllustreerd en laat zien hoe klimaatveranderingen, daling en stijging van de zeespiegel het bestaan van Friesland en Nederland bepaalden en nog bepalen. 

IJSTIJDEN 

Een aantal verhalen sluit direct aan op de presentaties in ons Observeum, bijvoorbeeld de voor Nederland unieke vaste presentatie over de Middensteentijd, de zwerfkeien op het buitenterrein, en de collectie kleinere zwerfstenen in ons Observeum horen bij de ijstijden. Die keien en stenen zijn voor een deel in de gemeente Tytsjerksteradiel gevonden. Ze horen bij de regionale en nationale geschiedenis van het ontstaan van ons land, dat van oudsher verbonden is met water. Martin Berendse & Paul Brood belichten het ontstaan van ons land in de grootste rivierdelta van West-Europa vanaf de oertijd. In hun eerste verhaal ‘Oertijd’ schrijven zij over de ijstijden. 

MIDDELEEUWEN

In de zaal Middeleeuwen en het voormalige Berghklooster in Burgum staan in de vitrines archeologische vondsten uit Friese terpen of wierden en de grond van het voormalige Berghklooster. Deze objecten sluiten aan bij het verhaal ‘Terpen, of wierden’ in het hoofdstuk ‘Terpen, dijken of wierden en veenderijen achter de duinen’. Veel kloosters realiseerden veenontginningen, zo ook het Berghklooster. In de atlas staat beschreven hoe al vanaf de negende eeuw natuurlijke getijdenwerkingen en grootschalige veenontginningen samen ons land bedreigden. Door het graven van sloten en afvoeren van water daalde de bodem. De druk van de zee in het getijdengebied strekte zich in die tijd tot ver in Friesland uit. In deze periode worden in West-Friesland, Friesland en Groningen stukken land weggeslagen, waardoor onder meer de Zuiderzee ontstaat. In de fraai geïllustreerde verhalen ‘Veenarbeid’ en ‘Friese en Groninger waterstaatkloosters’ is op kaarten te zien hoe de oude ontginningen gebeurden. Ze bepalen voor een groot deel nog het landschap rond Burgum en in Tytsjerksteradiel en omliggende gemeentes.

Gerhild van Rooij