Nieuwsbrief  MEI 2023

Op de JWS-foto zie je de cluster drie keer op drie verschillende tijdstippen. Op dezelfde foto is ook een supernova, een oude ster die explodeert, te zien in drie fasen van zijn einde.

Bij de eerste Hubble-foto (de middelste vergroting) van de supernova, genaamd AT2002riv, is de explosie duidelijk zichtbaar. Bij twee nieuwe waarnemingen, die respectievelijk 320 dagen en 1000 dagen later plaatsvinden, is hij vervaagd en bijna verdwenen.

Supernova AT2002riv was een type 1a-supernova. Deze typen zijn belangrijk voor sterrenkundigen, omdat ze door hun grote helderheid nuttig zijn bij het meten van astronomische afstanden! We weten dus vrij nauwkeurig waar de supernova zich bevond.

Op de afbeelding zien we de opame waarbij is ingezoomd op supernova AT2002riv en cluster RX J2129 op drie verschillende tijdstippen: plaats, vorm en helderheid zijn duidelijk veranderd!

De plaats en vervorming zijn gewijzigd door het fenomeen ‘zwaartekracht-lens’:  de plaats waar de lichtweg vervormd, gekromd wordt, ligt ergens in de buurt van waar de zwaartekracht van het grote cluster trekt.

Een schematische voorstelling van zo’n zwaartekrachtlens is in de tweede afbeelding gegeven. Hier zien we dat de plaats waar het binnenkomend licht vandaan komt (lijkt te komen!) behoorlijk kan variëren, niet uitsluitend door de kromming van de lichtweg, maar ook enigszins door de jaarlijkse verplaatsing van de aardse waarnemer, veroorzaakt door de route van de Aarde rond de Zon.

De zwaartekracht van omvangrijke hemellichamen (zoals complete sterrenstelsels  of clusters van sterrenstelsels) is in staat om de lichtweg van verder verwijderde objecten af te buigen of te krommen. Dank zij nauwkeurige waarnemingen van de nieuwste ruimtetelescopen zijn wetenschappers in staat om dergelijke minimale veranderingen te detecteren. En we mogen verwachten, dat de nu gepubliceerde vondsten niet de laatste zijn, er zullen nog véél meer volgen.

ZIPPO aansteker uit in 1941 neergestorte bommenwerper

Vanaf 15 april, Friese Bevrijdingsdag, tot circa half mei 2023 staat in de zaal Minsken in het Observeum een vitrine vol objecten en documenten uit de Tweede Wereldoorlog. Een Amerikaanse militaire Zippo aansteker draagt over de breedte van de buitenkast in zwarte letters de volgende tekst, waarvan de twee bovenste regels in een groter lettertype zijn gezet: 

“U.S. ARMY / COMBAT TROOPS / ARMED FORCE / FOR OFFICIAL USE ONLY.”

Op de achterzijde staat in wit ST 1998 X-20, het registratienummer waaronder de Zippo in het Observeum is geregistreerd.

Oorspronkelijke eigenaar

De Zippo behoorde toe aan een van de vijf voor onze vrijheid omgekomen bemanningsleden van het geallieerde vliegtuig dat in 1941 in de Kloosterlaan in de buurt van de Kruiskerk is neergestort. Op initiatief van het gemeentebestuur van Tytsjerksteradiel is in samenwerking met de Vereniging Friesland 1940-1945 door gemeentewerken een zuil ontworpen en opgericht bij de Kruiskerk ter ere van de bemanningsleden Sergeant (W.Op./Air Gnr.) Geoffrey Carman, 402979, RNZAF, 31 jaar, Sergeant David Victor Logan, 402058, RAAF, 28 jaar; Sergeant (Pilot) Cyril Vincent Matheson, 931086, 22 jaar, Sergeant (W.Op./Air Gnr.) Charles James Storer, 755080, 30 jaar en Pilot Officer (Pilot) Francis Bernard Thorpe, 60565, leeftijd onbekend.  

Schenking

Het 5.8 cm hoge, 3.7 cm brede en 1.4 cm diepe object van een van deze helden staat in het vak van de vitrine waarin ook de in de Nieuwsbrief van april 2022 beschreven knijpkat en staat. Achter de aansteker staan ingelijste militaire eretekenen  met de mededeling dat Miss Mary Storer deze aan het Streekmuseum (nu Observeum) heeft geschonken om haar oom Charles J. Storer (T 8 Squadron, R.A.F.V.R.) te eren. Volgens oud-beheerder Tones Meijer kwam zij jaarlijks langs. Klaas Henstra/Streekmuseum had met de schenkingsvoorwaarde ingestemd dat de eretekenen jaarlijks rond de herdenking en bevrijding van de Tweede Wereldoorlog in het museum getoond zouden worden. 

Zippo uitvinder Blaisdell

De Amerikaan George Grant Blaisdell zag dat een oudere, Oostenrijkse sigarettenaansteker gemaakt door IMCO niet optimaal werkte en ontwikkelde een robuustere versie. Zijn herbruikbare aansteker was winddicht en kon met een hand bediend worden in plaats van met twee handen. Blaisdell vond het woord zipper (rits) mooi en noemde zijn aansteker Zippo, dat klonk in zijn oren modern. Zippo is een legendarisch Amerikaans merk geworden en gebleven. Voor de productie richtte Blaisdell in 1932 de Zippo Manufacturing Company op, ZIPPO MFG.CO. In 1933 heeft het bedrijf de eerste Zippo aansteker uitgebracht en op 17 mei 1934 werd een patent aangevraagd dat op 3 maart 1936 door het Amerikaanse octrooibureau werd toegekend Patent onder nummer 2032695. 

Winddicht en klinkende klikken

De winddichte Zippo aanstekers zijn in staat om ook bij ruw weer vlam te vatten, dankzij het uitgekiende ontwerp van het windscherm en goed gereguleerde toelevering van de juiste hoeveelheid brandstof. Een gevolg van de winddichtheid is dat het moeilijk is om een Zippo te blussen door de vlam uit te blazen. Als de vlam van boven naar beneden wordt geblazen, kan deze worden gedoofd. De juiste manier om de aansteker te doven is om de bovenste helft te sluiten, waardoor de vlam geen zuurstof krijgt, maar in tegenstelling tot andere aanstekers, snijdt dit de brandstoftoevoer niet af. Een van de herkenbare kenmerken van Zippo is het feit dat het brandt met een lont. Het openen van het deksel produceert een herkenbare Zippoklik, bij het sluiten klinkt een andere typische Zippoklik. De klikgeluiden worden geproduceerd door de veerbelaste schakelnok, een kleine hendel die het deksel gesloten of veilig geopend houdt.

Levenslange reparatieservice

Op nummer 1932 Zippo Drive in Bradford, Pennsylvania (Verenigde Staten) zijn in het 1.400 m2 grote Zippo / Case Visitors Center duizenden Zippo’s te zien: historische en nieuwe modeaccessoires Zippo’s, gepersonaliseerde Zippo’s, militaire Zippo’s en replica’s. Onder de advertenties is er een uit 1966 van een hand met glanzende Zippo van de Amerikaanse marine uit 1940. In de begeleidende tekst waarin staat dat deze Zippo in 1940 de Amerikaanse Marine ‘vergezelde’, drie jaar later voor de Russische kust aan boord van een torpedobootjager ‘verging’, maar werd ‘gered’ door Charles W. Croser en nog 20 jaar bleef functioneren, waarna het scharnier niet meer werkte. Het bedrijf Zippo bood van begin af al een levenslange gratis reparatieservice en repareerde de Zippo gratis. 

Metaaltekort

Tijdens de Tweede Oorlog waren er enorme metaaltekorten. In een brief van 11 juli 1942 schrijft Blaisdell dat zijn Zippo Manufacturing Bedrijf ten gevolge van de oorlog van koper (messing) naar staal had moeten overstappen en geen nikkel of chroom meer kon gebruiken voor de afwerking, met als gevolg dat sommige aanstekers al na twee tot drie maanden corrodeerden. Dit kon per 6 augustus 1942 gratis verholpen worden. In gecorrodeerde staat en met binnenin de beschadiging getuigt de Amerikaans legergroene, olijfkleurige Zippo in het Observeum van de crash in Burgum in 1941. Wanneer de ZIPPO MFG.CO dit exemplaar zou reviseren zouden lokale en tegelijk internationale sporen van de Tweede Wereldoorlog uitgewist worden. De Zippo heeft volgens oud-beheerder Tones Meijer een beschadiging in het binnenhuis en volgens Klaas Henstra en de huidige beheerder zou de binnenkast hierdoor niet meer uit het buitenhuis gehaald kunnen worden. 

Vorm en werking

De rechthoekige kast of behuizing van de Zippo heeft een enigszins bolle bovenkant en een scharnier. In de binnenkast zitten de werkende onderdelen. Dit inzetstuk bevat een veertuimelhendel die de bovenkant gesloten houdt, een lont, schoorsteen, vuursteenwiel en vuursteen. De metalen binnenkant met open bodem is iets kleiner dan de onderkant van de buitenkast en past er precies in. Het holle deel bevat het katoen of het slagwerk dat uit vijf rayon wattenbollen bestaat, die in contact staan met een lont waarvan de onderkant met vilt bedekt is. 

Watten

Zippo biedt originele Zippo-benzine (een petroleumdestillaat, synthetische isoparaffinische koolwaterstof, bekend als aanstekervloeistof nafta) en lont, watten, vilt en vuursteen. De benzine moet volgens de gebruiksaanwijzing in de watten gegoten worden, waarna die de vloeistof absorberen. Het binnenhuis bevat een buis met korte, cilindrische vuursteen, een binnenveer en buitendopschroef die de vuursteen constant in contact houdt met het buitenste vuursteenwiel. Het draaien van dit ruw oppervlak wiel tegen vuursteen resulteert in een vonk die de vloeistof in de lont ontsteekt.

Crash in Burgum 

De bommenwerper Whitley no.78 Squadron no.4 Group van de Royal Air Force (RAF) was opgestegen van het noordelijkste vliegveld van Croft Bomber Command Air Station, een sub-station’ van No. 6 (RCAF) Group - Base No.64 met Hoofdkwartier in Middleton St. George (G.B.) met als missie een bombardement op de chemische fabriek in de Duitse plaats Hüls. Het toestel is in de nacht van 6 op 7 september 1941 neergeschoten door de Messerschmitt 110 van Oberluitenant Helmut Lent, 4/NJG 1 te Leeuwarden en is om 01.25 uur in Burgum neergestort, waarbij Commandant Thorpe en zijn bemanning omkwamen. Zij werden begraven op de N.H. begraafplaats bij de Kruiskerk te Bergum. Na de Tweede Wereldoorlog zijn ze herbegraven. Later kregen hun graven witte natuurstenen zerken in plaats van kruizen, zoals op de foto’s te zien is. De graven liggen aan de voet van het op 14 april 1949 onthulde oorlogsmonument, een zuil van gele Friese drielingen stenen, op een aan de voorzijde halfrond plateau van opgemetselde rode Friese handvormstenen, afgedekt met flagstones. Aan weerszijden van de zuil is een bloembak geplaatst. De zuil is bekroond met een uit graniet gehouwen vlam en draagt een granieten tekstplaquette met de woorden:

'VOOR HEN DIE VIELEN 1940 – 1945'.