HORIZON

In deze HORIZON van januari 2024 vindt u de volgende artikelen: 
   (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• Een lange reis
• In de Media 31 Ruimte en recht.
• In de collectie: Middeleeuwse vuurklok
• De sterrenhemel in jan. 2024
• Artificial Intelligence (AI)
• Boekbespreking 9 Rijks-Planetarium te Franeker.

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum. 

N.B. het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023). Archief

Deze reis zou de langste reis van je leven zijn, zeker als die reis ooit werkelijkheid zou worden. Een reis van vele miljarden kilometers, een reis langs alle hemellichamen van het zonnestelsel!  Zo’n reis kan hier -in Burgum- beginnen. En dat begin roept direct een vraag op: hoe vèr gaan we reizen?

Het volgende hemellichaam is onze buurplaneet: Venus, ongeveer even groot als de Aarde en het helderste lichtje voorbij de Maan. We moeten dan wèl minstens vijftig miljoen kilometer verder reizen en na een paar maanden nog véél verder… Venus (afb.3) geeft zelf geen licht, maar weerkaatst wel het licht van de Zon, die nog eens honderdmiljoen kilometer verderop staat te stralen. (afb.4) Tussen Venus en de Zon is er nòg een halte, namelijk de kleine planeet Mercurius, die in 88 aardse etmalen een rondje om de Zon draait. (afb.5) Mercurius valt niet op, deze planeet heeft geen atmosfeer en er is geen leven mogelijk. Mercurius is een kale, stenen bol, bezaaid met kraters… Overdag extreem heet, ’s nachts is het er ijskoud (rond min 150 graden Celsius).

We kunnen vanaf de Aarde ook de andere kant op reizen: we laten de Zon, Mercurius, Venus en de Maan voor wat ze zijn en reizen met toenemende snelheid richting de planeet Mars, die in bijna twee aardse jaren één ronde om de Zon voltooit. (afb.6) Mars heeft een ijle atmosfeer, is door de grotere afstand tot de Zon veel kouder dan de Aarde en is ook nog een stuk kleiner. We zijn nu ongeveer 350 miljoen kilometer van huis en het wordt verder op steeds kouder... Op de dubbele afstand (ruim 700 miljoen kilometer) komen we de grootste planeet van het zonnestelsel tegen: het is Jupiter, ruim twaalfmaal zo groot als de Aarde.  Halverwege Mars en Jupiter moeten we wel oppassen: een uitgestrekte zwerm brokken en stukken vertraagt onze reis. We doorkruisen de planetoïdengordel. (afb.7) Eenmaal aangekomen bij Jupiter merken we dat de reuzenplaneet grotendeels bestaat uit bevroren gas, hij wordt vergezeld door vier grote manen en vele tientallen kleintjes. De hele familie reist in bijna twaalf aardse jaren rond de Zon. (afb.8)

De meest beroemde (en ook al grote) planeet staat op bijna anderhalf miljard kilometer bij ons vandaan, het is Saturnus met zijn opvallende ringenstelsel,  dat bestaat uit stof, gruis en ijskristallen). Ook deze planeet bestaat voor een groot deel uit bevroren gas en samen met zijn ringen, één grote maan en ruim 140 kleine maantjes doet Saturnus (afb.9) er bijna dertig aardse jaren over om éénmaal rond de Zon te draaien. 

We reizen verder en nemen nog een kijkje in de verre buitenwijken van ons zonnestelsel. Op bijna drie miljard kilometer komen we langs de planeet Uranus (afb.10)  (ook weer omgeven door ijle ringen en vele manen). Als we de afstand nu vergroten tot 4,5 miljard kilometer, dan passeren we de verre planeet Neptunus; blauw van kleur met zware stormen in de dampkring; omlooptijd rond de Zon: 164 aardse jaren… (afb.11) Denk niet dat we er nu al zijn, want veel verderop zwerven er grote aantallen (meestal kleine) hemellichamen in langgerekte banen rond de Zon. 

De pas in 1930 ontdekte ijsdwerg Pluto (afb.12) is de grootste van al dat kleine grut en voltooit zijn ovale baan in 248 aardse jaren en er zijn vele andere kleintjes die daar nog veel langer over doen… Ze kregen na hun ontdekking exotische namen en de meesten blijven voor aardse waarnemers verborgen. Dankzij instrumenten als de Hubble Space Telescoop zijn ze wel geregistreerd, maar echt goed zichtbaar zullen ze nooit worden!  

Tijd om even op adem te komen en de lange terugreis te aanvaarden…  (afb.13) Welkom thuis op een bijzondere planeet, genaamd Terra, die we beter kennen als onze ‘moeder’ Aarde…

Ruimte en recht. De allerrijksten der aarde, onder wie Elon Musk, Richard Branson en Jeff Bezos, zijn de laatste jaren in de ruimte steeds actiever geworden. SpaceX van Elon Musk brengt bijvoorbeeld sinds 2015 series satellieten in een baan rond de aarde. Op dit moment zijn er 13 series de ruimte in gestuurd en er cirkelen nu 775 op zonne-energie werkende satellieten van SpaceX om de aarde. Het bedrijf is van plan om uiteindelijk meer dan 12.000 satellieten te laten rondcirkelen, later mogelijk uit te breiden tot 42.000. Deze satellieten kunnen onder meer zorgen voor nieuwe internetverbindingen en het verzamelen en genereren van allerlei nieuwe data. Een winstgevend vooruitzicht, waardoor de aanvankelijke miljardeninvesteringen waarschijnlijk weer snel worden terugverdiend.

We weten nu al dat zoveel satellieten in de ruimte bepaalde vormen van wetenschappelijk onderzoek door astronomen kunnen gaan hinderen. Ook zal er op deze manier meer ruimte-afval ontstaan. 

Dit is een voorbeeld van een terrein waarover in de toekomst en mogelijk nu ook al forse juridische geschillen kunnen gaan ontstaan, bijvoorbeeld over eigendom, aansprakelijkheid of strafbare feiten. Commerciële en wetenschappelijke doelen kunnen met elkaar botsen en dat geldt ook voor landen onderling, want er zijn immers – naast de Verenigde Staten en Rusland – inmiddels diverse andere landen in de ruimte actief geworden, zoals China en India.

De basis voor het huidige internationale recht voor ruimte is het verdrag ‘Treaty on Principles Governing the Activities of States in the Exploration and Use of Outer Space, including the Moon and Other Celestial Bodies’, dat in 1967 via de Verenigde Naties in werking is getreden. Het bleek echter in de praktijk nog niet zo eenvoudig om de term Outer Space zo te definiëren dat alle landen zich erin kunnen vinden. In beginsel gaat men uit van de ruimte zodra deze een grens van 100 km rondom de Aarde overschrijdt. Vrijwel zeker zal ons ‘ruimterecht’ zich de komende decennia nog aanzienlijk verder ontwikkelen, doordat er meer juridische kwesties aan de orde zullen komen en de financiële belangen in omvang toenemen.   

Sommige partijen proberen wel op heel aparte wijze een financieel slaatje uit de ruimte te slaan. Zo werd er onlangs een perceel grond op de maan via Vakantieveilingen te koop aangeboden. Het ging om 0,4 hectare die het Britse bedrijf Moonland Online op deze manier probeerde te slijten. Duidelijk een gevalletje van oplichting, want de maan is van niemand! Uiteindelijk heeft Vakantieveilingen deze veiling per direct gesloten.  

Het Observeum toont in de Kloosterzaal met panoramische wandschildering in vogelvlucht de geschiedenis van het in 1100 door Reguliere Kanunniken gestichte Barra Convent of Berg(h)klooster en het leven in de Middeleeuwen. Het kloostercomplex lag aan de tegenover het Observeum gelegen Kloosterlaan. Na de overweldigende beeldenstorm in 1580 zijn de Friese kloosters, ongeacht de orde waar ze toe behoorden, bezit van de Staten van Friesland geworden en daarna vernietigd. In Burgum bleef de Kruiskerk nog staan. De meeste kerkelijke en wereldlijke voorwerpen in de Kloosterzaal van het Observeum zijn archeologische vondsten uit de periode 1100-1580. 

In de middelste wandvitrines is uiterst links een eenvoudig maar belangrijk wereldlijk gebruiksvoorwerp opgesteld. Het bestaat uit een aantal grote en kleine refit scherven van grof gemagerd aardewerk, ofwel opnieuw aan elkaar gezette scherven, die zijn ingebed in de complete nagemaakte originele vuurklokvorm. 

De getoonde vuurklok of vuurstolp werd in huis neergezet met als doel brandpreventie. De vuurklok in de Kloosterzaal heeft een ronde omgekeerde diepe komvorm met een doorsnede van ongeveer 20 cm en hoogte van om en nabij 20 cm. Aan de onderzijde is een naar buiten omkrullende rand te zien en boven op deze vorm staat een korte uitstekende tuit met uitkragende mond. Andere exemplaren hebben achter die tuit wel een oor als handvat om de vuurklok makkelijk te kunnen oppakken en te verplaatsen en er zijn ook vuurklokken met meer dan een opening of gat. Het geheel doet enigszins denken aan een klok (bel). Deze vuurklok is niet de gelijknamige vuurklok die als noodklok wordt geluid bij brand, maar een vuurstolp om smeulend vuur af te dekken. Vuur maken met een tondel was tijdrovend en door de spattende vonk ook gevaarlijker.

In de middeleeuwen waren er veel houten of deels houten huizen en smalle straten en werd vuur binnenshuis gebruikt als verwarming, om op te koken en als verlichting. Het vuur werd aangelegd op een met keien afgebakend lemen vloertje midden in het vertrek, zo ver als mogelijk van de brandgevaarlijke wanden vandaan. De rook van het vrij liggende vuur trok weg via kieren en een speciaal daartoe aangebracht luik in het dak. Vanaf de twaalfde eeuw zijn hier vuurklokken gebruikt, later was het in sommige steden zelfs verplicht een vuurklok in huis te hebben. Anno 2024 plaatsen we vonkschermen of haardschermen voor haardplaatsen, zijn er rook- en brandmelders, blusapparaten, sprenkelinstallaties en is er in elk huis stromend (blus)water, ook kan er 24/7 alarm geslagen worden en hulp worden ingeroepen. In de Berghkloostertijd bestond dat niet.  Lucifers en zwavelstokjes of aanstekers om het vuur weer snel aan te maken bestonden ook nog niet, het was de kunst om een vuur brandend te houden zonder dat het gevaar op brand opleverde. 

Wanneer vonken of deeltjes van het stookmateriaal van het vuur in de centrale ruimte afspatten, konden die zomaar het huis in brand zetten. Voor de nacht werd er om dit gevaar te verminderen geen nieuwe brandstof meer op het open vuur gegooid en dit gebeurde ook wanneer er niemand thuis was. Tijdens de nacht of bij afwezigheid was er geen toezicht. Voor het slapen gaan of voor vertrek werden de nog nagloeiende stookmaterialen bijeengeharkt en daarna overdekt met as. De aardewerken ronde vuurklok werd dan over de as geplaatst. De ventilatiegaten in de vuurklok laten nog een beetje zuurstof door, zodat het vuur nog urenlang door kon smeulen en de ruimte niet te snel afkoelde. Vuur dat langzaam uitgaat produceert veel rook en roet. De vuurklok was geen doofpot, er zat geen deksel op om te zorgen dat er geen zuurstof bij de stookmaterialen kon, waardoor de uitstoot verminderd werd. De volgende ochtend, of na thuiskomst, kon het smeulende stookmateriaal onder de vuurkorf zo weer aangeblazen en opgerakeld worden met wat stookhoutjes erbij.

Buiten ons land komen vuurklokken bijna niet voor. In de zestiende eeuw werden er steeds meer stenen huizen gebouwd, dat is ook af te lezen aan de vorm van de vuurklok. Vanaf circa 1530 werden er naast de ronde vuurklokken ook halfronde vuurklokken gemaakt om over het vuur tegen de stenen achterwand of de metalen haardplaat te plaatsen. De halfronde vuurstolpen kregen steeds meer versieringen en ook zogenaamde vleugels aan de zijkanten die soms bovenlangs doorliepen. De vleugels gaven een betere aansluiting op de achterwand. Dit halfronde type is ook als siervoorwerp gebruikt om tijdens de zomerperiode de zwarte vlekken op de achterwand van de haard uit zicht te houden. Op het detail van ‘Vrouw bij schouw’ (1654-1662) van schilder Jacob Vrel, pookt een voorovergebogen vrouw het vuur op onder een koperen pot in de schouw. Rechts staat tegen een knopstoel een halfronde rijkgedecoreerde, geglazuurde vuurklok met vleugels. In de negentiende eeuw zorgde de opkomst van de kachel dat de ronde en halfronde vuurklokken hun functie verloren.

Aantekeningen over ’Vurige Versieringen’ 11.05-19.11.2017 in Archeologisch Museum, Haarlem en collecties van OKS, Museum Boijmans en Van Beuningen en Zuidermuseum.

1. Ronde vuurklok, links in middelste vitrine, Kloosterzaal Observeum (foto Gerhild van Rooij)
2. Ronde vuurklok, als in 1, zijaanzicht (foto Gerhild van Rooij)
3. Vuurklok met oor, loodglazuuraardewerk, gele letters op bruine grond: “DE SLANGH INDT PARADIJS ...VERBOODE. ANNO 1693.” Holland, hxd 26,0×28,0cm. Bruikleen Koninklijk Oudheidkundig Genootschap, 1885 (Coll. 243144, Rijksmuseum).
4. Halfronde vuurklok, bij Vliet, Leeuwarden opgegraven, tekening bij Vliet opgegraven . Nanne Ottema. 1918.‘Het Aardewerk in de Noordelijke Nederlanden in gebruik in de Laatste Kwart van de Zestiende Eeuw’, "Oude Kunst". (Een maandschrift voor verzamelaars en kunstzinnigen met medewerking van vele kunstkenners onder redactie van N. G. Huffel), 3e jaargang, juni 1918, Haarlem. J. Boom uitgever. NB  bewerking artikel in: "Vrije Friesch XXVI", april 1918, Leeuwarden, Friesch Genootschap voor Geschied-, Oudheid- en Taalkunde.
5. Jacob Vrel, Vrouw bij schouw, bij stoel halfronde vuurklok, olieverf, paneel hxb 36x27,5cm. (SK-A-3127, Rijksmuseum).

Wat is er in het Observeum te zien op vrijdag- en zaterdagavonden in januari 2024. Bij bewolkt of regenachtig weer wordt er een presentatie in het digitale planetarium gegeven. 

• Vrijdag 5 januari 2024 – Vanavond is het sterrenbeeld Orion goed zichtbaar in het zuidoosten; bij heldere hemel toont een telescoop de nevel (M42): een gekromde sliert licht, broedplaats van nieuwe sterren.
  
  
• Zaterdag 6 januari 2024 – Vanavond is er weinig verschil met 5 januari; het wintersterrenbeeld Orion prijkt weer aan de zuidoostelijke horizon. Iets hoger in het oosten zie je het sterrenbeeld Tweelingen met de helde sterren Castor en Pollux. Hoog in het zuiden schittert de Planeet Jupiter, via de telescoop kun je de vier grote manen (Io, Europa, Ganymedes en Callisto) en de wolkenbanden rond de planeet zien..
  
  
• Vrijdag 12 januari 2024 – In het noordoosten klimt de grote Beer omhoog, kaarsrecht boven het noorden tref je de Kleine Beer met de Poolster; er tussen door slingert de Draak.
  
  
• Zaterdag 13 januari 2024 – De Maan is nog even “spelbreker”, hij overstraalt de sterren en er is weinig bijzonders te zien. Later op de avond als de Maan verdwenen is, valt er weer van alles te bewonderen: in het oosten verschijnen nieuwe sterrenbeelden zoals de Kreeft met de mooie open sterrenhoop M44.
  
  
• Vrijdag 19 januari 2024 – De Maan staat de hele avond aan de zuidelijke hemel en verstoort het waarnemen van de lichtzwakke hemellichamen; desondanks zijn aan de oostelijke en noordelijke hemel veel mooie dingen te zien. Tweelingen, Kreeft en Leeuw zijn de moeite waard en ook de Beren, de Draak en de Zwaan en Pegasus verschijnen ook. 
  
  
• Zaterdag 20 januari 2024 – Ongeveer dezelfde hemel als gisteren… De Maan is intussen al iets hoger te zien met e planeet Jupiter er naast,
  
  
• Vrijdag 26 januari 2024 – Orion staat nu hoog in het zuiden en de nevel (M42) is bij heldere hemel goed te zien, zelfs met het ongewapende oog!
  
  
• Zaterdag 27 januari 2024 – Vanavond staat de Maan vlak naast Regulus, hoofdster van de Leeuw. Bekijk de samenstand kort na het invallen van de schemering. Gebruik een verrekijker!

Artificial Intelligence (AI) heeft de potentie om aanzienlijke invloed uit te oefenen op de museumsector, zowel op het gebied van beheer en beveiliging als op de bezoekerservaring. Hier zijn enkele manieren waarop AI wordt toegepast in musea:

Bezoekerservaring en Personalisatie:

• Gepersonaliseerde rondleidingen: Musea kunnen AI gebruiken om gepersonaliseerde rondleidingen te creëren op basis van de interesses van bezoekers. Door het analyseren van eerdere interacties, kunnen musea aanbevelingen doen en specifieke tentoonstellingsstukken benadrukken.
• Chatbots: Musea kunnen AI-chatbots implementeren om bezoekers vragen te laten stellen en informatie te verstrekken. Dit verbetert de toegankelijkheid van informatie en verrijkt de ervaring voor bezoekers.
• Curatie en Collectiebeheer: Automatische catalogisering: AI kan worden gebruikt om kunstwerken automatisch te catalogiseren, met behulp van beeldherkenningstechnologie en patroonherkenning. Dit vereenvoudigt het beheer van de collectie voor musea.
• Voorspellend onderhoud: AI kan worden ingezet voor het voorspellen van onderhoudsbehoeften van kunstwerken en historische artefacten, waardoor conservatoren proactief maatregelen kunnen nemen om de levensduur van de collectie te verlengen.
• Beveiliging: Beeldanalyse: AI-gestuurde beeldanalyse kan verdachte activiteiten detecteren en helpen bij het handhaven van de beveiliging in musea. Dit omvat het identificeren van potentiële diefstal, ongeoorloofde aanraking van kunstwerken en andere veiligheidsrisico's.
• Toegangscontrole: Gezichtsherkenningssystemen kunnen worden gebruikt voor geavanceerde toegangscontrole, wat helpt bij het beschermen van waardevolle stukken in een museum.

Educatieve Tools:

• Interactieve leermiddelen: AI kan worden gebruikt om educatieve tools te ontwikkelen, zoals augmented reality (AR) apps, die bezoekers een interactieve en informatieve ervaring bieden tijdens hun museumbezoek.
• Digitale assistenten: Musea kunnen digitale assistenten implementeren die bezoekers helpen bij het begrijpen van kunstwerken, historische context bieden en extra informatie verstrekken.
• Analyse van Bezoekersgedrag:
• Data-analyse: Musea kunnen AI gebruiken om het gedrag van bezoekers te analyseren, zoals populaire tentoonstellingsruimtes, tijdstippen van drukte en demografische informatie. Deze inzichten kunnen worden gebruikt voor het optimaliseren van de lay-out van het museum en het plannen van evenementen.

Terwijl musea profiteren van de voordelen van AI, moeten ze ook zorgvuldig omgaan met ethische kwesties met betrekking tot privacy, transparantie en het behoud van de menselijke ervaring. De integratie van AI in de museumsector opent de deur naar innovatieve mogelijkheden voor het behoud, de toegankelijkheid en de verrijking van cultureel erfgoed.

Het gebruik AI voor museale nieuwsbrieven?

Het gebruik van AI voor museale nieuwsbrieven kan de betrokkenheid vergroten en een meer gepersonaliseerde ervaring bieden aan leden, abonnees en potentiële bezoekers. Hier zijn enkele manieren waarop AI kan worden ingezet voor museale nieuwsbrieven:

• Gepersonaliseerde Inhoud: AI kan het gedrag van nieuwsbriefabonnees analyseren, zoals welke tentoonstellingen ze hebben bezocht, welke kunstwerken hun interesse hebben, of welke evenementen ze hebben bijgewoond. Op basis van deze informatie kan de nieuwsbrief automatisch gepersonaliseerde aanbevelingen doen, zoals aankomende tentoonstellingen, gerelateerde evenementen of nieuwe kunstwerken in de collectie.
• A/B-Testen en Optimalisatie: AI kan worden gebruikt voor A/B-testen om te bepalen welke nieuwsbriefelementen (onderwerpregels, afbeeldingen, call-to-action knoppen) het meest effectief zijn in het aantrekken van de aandacht van de lezers. Dit stelt musea in staat om hun nieuwsbriefinhoud te optimaliseren op basis van realtime gegevens.
• Tijdstip en Frequentie Optimalisatie: AI-algoritmen kunnen het beste tijdstip voor het verzenden van nieuwsbrieven bepalen op basis van het historische gedrag van abonnees. Daarnaast kan AI adviseren over de optimale frequentie van nieuwsbriefverzending om de betrokkenheid te maximaliseren zonder de lezers te overweldigen.
• Automatische Contentcreatie: AI-gestuurde tools kunnen worden gebruikt voor het genereren van nieuwsbriefinhoud, zoals samenvattingen van recente tentoonstellingen, interviews met kunstenaars, of updates over restauratieprojecten. Dit bespaart tijd voor het handmatig samenstellen van inhoud en houdt de nieuwsbrief fris en boeiend.
• Voorspelling van Interesses: Door machine learning-algoritmen te gebruiken, kan AI voorspellen welke soorten kunst, tentoonstellingen of evenementen de interesse van specifieke abonnees kunnen wekken. Musea kunnen deze inzichten gebruiken om gerichte content aan te bieden die aansluit bij de individuele voorkeuren van hun publiek.
• Responsanalyse: AI kan responsanalyses uitvoeren op nieuwsbrieven om te begrijpen welke inhoud de meeste betrokkenheid genereert. Dit stelt musea in staat om hun strategieën voortdurend aan te passen en de relevantie van hun communicatie te verbeteren.

Het succes van het gebruik van AI in museale nieuwsbrieven vereist een zorgvuldige afstemming op de specifieke behoeften en doelen van het museum, evenals aandacht voor ethische overwegingen met betrekking tot gegevensprivacy. Het doel is om de nieuwsbrieven te transformeren van generieke communicatie naar dynamische, gepersonaliseerde ervaringen die de betrokkenheid van het publiek vergroten.

Het schrijven van museale teksten 

Het gebruik van AI bij het schrijven van museale teksten kan de efficiëntie vergroten, de consistentie waarborgen en zelfs helpen bij het aanpassen van de stijl aan verschillende doelgroepen. Hier zijn enkele manieren waarop AI kan worden ingezet bij het schrijven van museale teksten:

• Automatische Generatie van Beschrijvingen: AI-gestuurde tekstgeneratie kan worden gebruikt om automatisch objectbeschrijvingen te produceren. Door gebruik te maken van natuurlijke taalverwerking (NLP) kan de AI de kenmerken van kunstwerken analyseren en boeiende beschrijvingen genereren die geschikt zijn voor tentoonstellingscatalogi, websites of audiogidsen.
• Taalstijl Aanpassing: AI kan helpen bij het aanpassen van de taalstijl aan verschillende doelgroepen. Bijvoorbeeld, als een museum zowel kinderen als volwassenen aanspreekt, kan AI de tekst zo aanpassen dat deze begrijpelijk is voor beide doelgroepen, met aangepaste vocabulaire en zinsstructuur.
• Historische Context en Educatieve Informatie: AI kan worden gebruikt om automatisch historische context toe te voegen aan de beschrijvingen van kunstwerken of artefacten. Dit kan de educatieve waarde van de tentoonstelling vergroten door bezoekers te voorzien van diepgaandere informatie over de tijdperken, stromingen of kunstenaars.
• Creatie van Tentoonstellingsmateriaal: Musea kunnen AI inzetten om materiaal te genereren dat wordt gebruikt bij tentoonstellingen, zoals introductieteksten, wandlabels en informatieve panelen. Dit helpt bij het handhaven van een consistente en professionele toon in alle geschreven materialen.
• Automatische Vertaling: Voor musea met internationaal publiek kan AI worden gebruikt voor automatische vertaling van tekst naar verschillende talen, waardoor de toegankelijkheid van informatie wordt vergroot.
• Contentoptimalisatie: AI kan analyses uitvoeren op de effectiviteit van geschreven content door het gedrag van bezoekers te volgen, bijvoorbeeld welke teksten de meeste aandacht krijgen. Deze inzichten kunnen worden gebruikt om teksten te optimaliseren en aan te passen voor een maximale impact.

Het is belangrijk op te merken dat hoewel AI waardevol is voor het verbeteren van efficiëntie en het verrijken van teksten, menselijke betrokkenheid en expertise onmisbaar blijven. Museale teksten moeten nog steeds worden beoordeeld en bewerkt door experts om ervoor te zorgen dat ze accuraat, betrouwbaar en passend zijn voor de culturele context. Daarnaast moet aandacht worden besteed aan ethische overwegingen, zoals de mogelijke implicaties van AI-gegenereerde content voor interpretatie en culturele gevoeligheid. bron chat.openai

De paperback Beschrijving van het Rijks-Planetarium te Franeker. Het leven van Eise Eisinga uit de serie Historische Geografie van Importantia Publishing verscheen 4 april 2023. De uitgave bestaat uit opgeschoonde scans van de tekst van hoofdauteur H. J. van Swinden en bijdragend auteur W. Eekhoff in Beschrijving van het Rijks-planetarium te Franeker, van 1773 tot 1780, uitgedacht en vervaardigd door Eise Eisinga, derde druk, 1851. Het oorspronkelijk gebonden boek met kartonnen voor- en achterplat begint met pagina’s I-VIII  voor titelpagina, colofon, voorberigt (Eekhoff), inhoud en biografische pagina over de auteur H.J. Van Swinden, hoogleraar in de Wijsbegeerte, Logica en Bovennatuurkunde aan Frieslands Hogeschool te Franeker en aansluitend Hoogleraar aan het Atheneum te Amsterdam. Zijn beschrijving is nog actueel en heeft bijgedragen aan de internationale bekendheid van het ‘huiskamerplanetarium’ van Eise Eisinga, nu Unesco Werelderfgoed.

H. J. van Swinden begint met een zeven paginagrote Opdragt van den eersten druk dezer beschrijving aan Den Weledelen heer Mr. S.P. van Swinden. J.U.D. Advocaat voor den Hove van Holland. Hij noemt hem Waarde Broeder. De in zijn tijd gebruikelijke lange opdracht geeft, net als de auteurspagina, een goed beeld van de omgang met geleerden en de grensoverschrijdende nationale trots op bepaalde uitvindingen, en het bijzonder de Friese.

Waarom zou het planetarium van de Fries Eisinga onderdoen voor vindingen van Harrison en Ferguson, de trots van de Engelschen? Van Swinden schreef over het planetarium aan beroemdheden en wetenschappers in onder meer Brussel, Londen, Frankrijk en schreef later nog meer instituten, academies, wetenschappers, Europese correspondenten en bestuurders aan. De auteur stelt: “mijne beschrijving is niet opgesierd. Ik heb getrouwelijk beschreven wat ik gezien heb.” Wie anno 2024 in Franeker het planetarium bekijkt, ziet dat het geen ‘glam’ nodig heeft, het blijft indrukwekkend. 

In de Scan &print uitgave van de beschrijving van H.J. van Swinden staat ook de op verzoek van S. E. van Nooten te Schoonhoven, toegevoegde bijdrage van W. Eekhof, Archivarius der stad Leeuwarden. Van Nooten bezat het auteursrecht van de Beschrijving en had de tweede druk uitgegeven). In de informatieve 43 pagina’s tellende bijdrage Het leven van Eisinga en eene geschiedenis van zijn planetarium, schetst Eekhoff hoe belangrijk de erkenning van het werk van Eisinga voor de Friezen is: ---“Door de volgende Levensschets van EISINGA en Beknopte Geschiedenis van zijn Planetarium (beide zoo nauw met elkander verenigd) hopen wij tevens op nieuw een blijk te geven, van onze zucht, om Frieslands kunst en wetenschappen, waartoe Eisinga zoo veel heeft bijgedragen, te bevorderen – Slaan wij vooraf het oog op zijne tijd en kunstgenooten.” Het is boeiend om dit verslag te lezen, het brengt de wereld van die tijd dichterbij.

Eise Eisinga was voortdurend bezig zijn vinding te verfijnen. Het boek sluit af met op pagina’s 147-155 Bijvoegsels zoals bij de allereerste druk, op de pagina’s156-158 Aanhangsel (over klein planetarium) dat is gevoegd bij den tweeden druk van 1824 en op de pagina’s 159-161 Bijvoegsels tot den derden druk van 1851.

1. "Cover". H.J. Van Swinden, W. Eekhoff, Beschrijving van het Rijks-Planetarium te Franeker. Het leven van Eise Eisinga, 4 april 2023, Importantia Publishing, Scan & Print uitgave, Serie Historische Geografie. 169 pagina's, paperback, bxhxl 140x10x216 mm, 222 gram. EAN 9789066595255.  € 22,50.  
2. "Cover uit 1851" (zie 1).
3. NN, "Jean Henri van Swinden" (1746-1823), tussen 1785-1790, schilderij, olieverf op doek, hxb 66x55 cm. Detail bovenzijde portret (Bijzondere collecties, Universiteit van Amsterdam).
4. Einde "VOORBERIGT: Bij de voortdurende belangstelling, welke het Planetarium mag ondervinden, moge de uitgave strekken, om de waarde van het kunststuk en de verdiensten van den vervaardiger meer algemeen en duurzaam te doen kennen en op prijs stellen. Leeuwarden, Julij 1851. W. Eekhoff.” Scan & Print versie, zie 1.

Observeum Nieuwsbrief Horizon januari 2024)

Word een vriend van het OBSERVEUM en draag bij aan de bloei van wetenschap, educatie en gemeenschap. Als vriend van ons observatorium ondersteun je direct onze missie om kennis toegankelijk te maken voor iedereen en inspiratie te bieden aan de nieuwsgierige geesten van morgen.

Als vriend geniet je van exclusieve voordelen, zoals gratis entree, speciale evenementen, voorrang bij tentoonstellingen en een unieke kijk achter de schermen. Jouw steun maakt het mogelijk dat het OBSERVEUM blijft groeien en bloeien als een plek van ontdekking en verwondering.

Deel deze pagina met: