In deze HORIZON van februari 2024 vindt u de volgende artikelen: 
   (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• Raparatie Voyager
• In de Media 32 Ruimte en Tijd!
• De sterrenhemel in feb. 2024
• Een Blik op de Wereld van Geologie
• Het poepenkruis aan de simmerdyk
• Bijzondere verhalen

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum. 

N.B. het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023). Archief

Een onmogelijke klus: repareer een verouderd ruimtevaartuig dat al een halve eeuw onderweg is…

Een verhaal over de Voyager-satellieten, geschreven door Eddy Echternach en bewerkt door Hans Molema

Twee stok-oude ruimtevaartuigen – Voyager 2 en Voyager 1 – zijn intussen al zo’n dikke vijfenveertig jaar (sinds 1977) onderweg, op reis door de eindeloze ruimte… Het zonnestelsel met de verre buitenplaneten hebben ze al jaren terug verlaten, de radiografische commando’s va het wereldwijde Deep Space Network = met enorme radiotelescopen - doen er nu al bijna een etmaal over om de enorme afstand tussen de Aarde en de sondes (zo’n slordige 23 miljard kilometer)  te overbruggen… Een mogelijke bevestiging dat deze signalen correct zijn ontvangen en verwerkt vereist dus al bijna twee etmalen. Was dit tot voor kort al behoorlijk lastig, de laatste tijd kampt de besturingslogica in de Voyagers met ernstige problemen... 

Het FDS (Flight Data System) dat binnen de sondes een reeks metingen registreert en deze via een subsysteem naar de Aarde stuurt, functioneert niet goed; het gevolg is dat er geen (of onleesbare) data-reeksen worden uitgezonden. Boven op deze storing is er een tweede probleem: de documenten die de werking van de oude computersystemen verklaren, zijn ook al zo’n halve eeuw geleden door deskundigen geschreven, mensen die de huidige problemen in de verste verten niet konden voorzien. 

Toch zijn NASA-technici nu druk bezig met het verzinnen van oplossingen voor de problemen en dat is niet eenvoudig: een missertje in een nieuw te verzenden commando kan de nog wel functionerende delen van de sondes onherstelbaar beschadigen en mechanische reparaties op zo’n grote afstand zijn onmogelijk. Het verzinnen van nieuwe plannen om de huidige problemen op te lossen kost dus veel studie en de nodige creativiteit.  Omdat de twee oudste - en langst werkende - sondes al bijna een halve eeuw correct hun werk hebben gedaan kan het beëindigen van de spraakmakende missies als een gemiste kans gezien worden…      

1 februari 2024 Nauwe samenstand van de maan en de ster Spica in het sterrenbeeld Maagd, op zeer kleine afstand linksonder de maan. Rond 05.30 uur bereiken de twee hemellichamen de hoogste stand boven de zuidelijke horizon.

2 februari 2024 De ster Spica in het sterrenbeeld Maagd staat vanmorgen op vrij grote afstand rechts van de maan. Rond 05.30 uur zie je het tweetal vrij hoog aan de zuidelijke hemel.

3 februari 2024 Laatste Kwartier (00.18 uur). De half verlichte maan staat in het vrij onopvallende sterrenbeeld Weegschaal en bereikt even na 06.30 uur, als het begint te schemeren, zijn hoogste stand in het zuiden.

5 februari 2024 Rechtsboven de afnemende maan is Antares te zien, de oranjerode hoofdster van het sterrenbeeld Schorpioen. Rond 06.30 uur zie je de twee hemellichamen laag aan de zuidzuidoostelijke hemel; een half uurtje later is het waarschijnlijk te licht om de ster nog te kunnen onderscheiden.

9 februari 2024 Nieuwe Maan (23.59 uur).

11 februari 2024 Tijdens de avondschemering, rond 18.30 uur, is laag in het westzuidwesten een heel smal maansikkeltje zichtbaar. Misschien is op geruime afstand rechtsonder de maan ook de planeet Saturnus nog te vinden; gebruik eventueel een verrekijker. Verder bereikt de zogeheten tijdvereffening (het verschil tussen ware en middelbare zonnetijd) vandaag zijn grootste negatieve waarde. Dat betekent dat de zon (in Utrecht) pas om 12.54 uur zijn hoogste stand in het zuiden bereikt, in plaats van om 12.40 uur. Dat de zon soms wat voor en soms wat achter loopt op de klok wordt veroorzaakt door de ellipsvorm van de aardbaan en de scheve stand van de aardas.

14 februari 2024 Wijde samenstand van de maan en de planeet Jupiter, aan de avondhemel. Jupiter staat op geruime afstand linksboven de maan. Tussen 19.00 en 19.30 uur, aan het eind van de avondschemering, bevindt het tweetal zich hoog in het zuidwesten; pas rond middernacht verdwijnen ze onder de horizon.

15 februari 2024 Vanavond zie je Jupiter op geruime afstand rechtsonder de maan. Bekijk de samenstand vanaf 19.00 uur, wanneer het duo hoog boven de zuidwestelijke horizon staat.

16 februari 2024 Eerste Kwartier (16.00 uur). De half verlichte maan bevindt zich in de eerste helft van de avond hoog aan de zuidzuidwestelijke hemel; vlak boven de maan is (met een verrekijker) het Zevengesternte te zien – de bekende open sterrenhoop in het sterrenbeeld Stier.

17 februari 2024 Wijde samenstand van de maan en de ster Aldebaran in het Dierenriemsterrenbeeld Stier, op geruime afstand onder de maan. Kijk vanaf 19.15 uur, wanneer de twee hemellichamen zich hoog boven de zuidelijke horizon bevinden.

20 februari 2024 Op vrij kleine afstand links van de maan zie je de sterren Castor en Pollux in het sterrenbeeld Tweelingen. Bekijk de groepering halverwege de avond, rond 20.30 uur, hoog aan de zuidoostelijke hemel.

22 februari 2024 Vlak voor zonsopkomst is er heel laag in het zuidoosten een zeer nauwe samenstand van de planeten Mars en Venus, die helaas alleen te zien is met een telescoop.

23 februari 2024

Mooie samenstand van de maan en de ster Regulus in het sterrenbeeld Leeuw, op vrij kleine afstand onder de maan. Kijk vanaf ca. 19.30 uur. Diep in de nacht staan de twee hemellichamen hoog in het zuiden.

24 februari 2024 Volle Maan (13.30 uur). ’s Avonds zie je de maan in het sterrenbeeld Leeuw. Op vrij grote afstand rechtsboven de maan staat Regulus, de hoofdster van de Leeuw.

28 februari 2024 Rond middernacht is laag in het zuidoosten een samenstand zichtbaar van de maan en de ster Spica in het sterrenbeeld Maagd, op vrij kleine afstand rechtsboven de maan.

29 februari 2024 Schrikkeldag 2024 telt 366 dagen in plaats van 365. Schrikkeljaren zijn de jaren die deelbaar zijn door 4, uitgezonderd de eeuwjaren die niet deelbaar zijn door 400.

Bij Uitgeverij Noordboek in Gorredijk werden vorig jaar twee vanuit het Engels vertaalde boekjes uitgegeven: Ruimte door Dr. Becky Smethurst en Tijd door Colin Stuart. Beide uitgaven zijn zeer toegankelijk en laagdrempelig geschreven, af en toe zelfs in de sfeer van een spannend jongensboek. Het is aan te raden deze boekjes kort na elkaar te lezen, want de begrippen tijd en ruimte zijn, astronomisch en natuurkundig bezien, nauw met elkaar verweven. Dit blijkt onder meer uit het helder toegelichte natuurkundige begrip ‘ruimtetijd’. 

Ruimte ‘10 feiten die je zou kennen - 14 miljard jaar voor mensen met weinig tijd' is wat er op de omslag staat. Zo komt de vraag aan de orde: Waarom de nachtelijke hemel donker is. Dat lijkt een simpele vraag, omdat ’s nachts de zon immers is ondergegaan, maar dat is het niet. De vele sterren die ’s nachts vanaf de Aarde te zien zijn, stralen samen namelijk enorm veel licht uit. In Ruimte komen we ook veel te weten over het steeds verder uitdijende heelal waarin we ons bevinden. Veel is ons nog onbekend, waardoor het universum bij velen een gevoel van mysterie blijft oproepen.

Tijd ’10 feiten die je zou moeten kennen - een reis door het grootste mysterie van ons heelal’ heeft een vergelijkbare opzet. Heel simpel wordt de algemene relativiteitstheorie van Einstein uitgelegd. De natuurkundige grootheid Isaac Newton dacht dat zwaartekracht appels naar de grond trekt en planeten in een baan rond de zon houdt. Maar Einstein had het lef om daar tegenover te stellen dat van enig trekken helemaal geen sprake is, omdat zwaartekracht gewoon het resultaat is van gekromde ruimtetijd. Het is maar even dat je het weet!

Einstein kreeg zijn Nobelprijs overigens niet toegekend voor zijn relativiteitstheorie, maar voor zijn baanbrekende ontdekking dat licht bestaat uit kleine brokjes energie, zogenaamde fotonen.

Ruimte, Dr. Becky Smethurst, Uitgeverij Noordboek, paperback, 128 pagina's, ISBN 9789464710670. 

Tijd, Colin Stuart, Uitgeverij Noordboek, 112 pagina's, ISBN 9789056155506.

Deze keer nemen we jullie mee op een fascinerende reis door de wereld van de geologie, een wetenschap die ons in staat stelt de geschiedenis en processen van onze aarde beter te begrijpen.

Wat is Geologie? Geologie is de wetenschap die zich bezighoudt met de studie van de aarde, haar geschiedenis, samenstelling, structuur en de processen die de vorming en evolutie ervan beïnvloeden. Het is als een tijdreis door de lagen van de aardkorst, waarin we de sporen van miljoenen jaren kunnen ontdekken.

De Aarde als een Levend Organisme. Geologen beschouwen de aarde vaak als een levend organisme, waarbij geologische processen zoals platentektoniek, vulkanisme en erosie vergelijkbaar zijn met de ademhaling en de bloedsomloop van ons eigen lichaam. Platentektoniek, bijvoorbeeld, verklaart de bewegingen van de aardkorstplaten en de vorming van gebergten, oceanen en aardbevingen.

Gesteenten en Mineralen. Een belangrijk aspect van geologie is de studie van gesteenten en mineralen. Gesteenten zijn als de archieven van de aarde, waarin informatie over vroegere gebeurtenissen is opgeslagen. Mineralen, daarentegen, zijn de bouwstenen van gesteenten en vormen de basis van veel geologische processen.

Het Klimaat en Geologie. Geologie heeft ook een cruciale rol in het begrijpen van klimaatverandering. Door de studie van sedimentaire gesteenten kunnen geologen reconstructies maken van het klimaat in het verleden. Deze gegevens helpen wetenschappers bij het voorspellen van toekomstige klimaatveranderingen en het ontwikkelen van strategieën om ermee om te gaan.

Toegepaste Geologie. Naast het verkennen van de geschiedenis van de aarde, heeft geologie ook praktische toepassingen. Het wordt gebruikt in de olie- en mijnindustrie voor het lokaliseren van natuurlijke hulpbronnen, in de bouwsector voor het begrijpen van grondstructuren en stabiliteit, en in milieukunde voor het beheer van natuurlijke hulpbronnen en het voorspellen van natuurrampen.

De Toekomst van Geologie. Met voortdurende technologische vooruitgang, zoals geavanceerde geofysische methoden en satelliettechnologie, zullen geologen steeds dieper in de mysteries van de aarde kunnen duiken. Dit opent de deur naar nieuwe ontdekkingen en inzichten die van invloed kunnen zijn op ons begrip van de wereld om ons heen.

In deze korte reis door de geologie hebben we slechts een glimp opgevangen van de rijkdom aan kennis en ontdekkingen die deze wetenschap te bieden heeft. We hopen dat deze kennismaking jullie nieuwsgierigheid heeft gewekt en dat jullie geïnspireerd raken om meer te leren over de wonderen van onze aarde.

Geologischedienst. Bij de Geologische Dienst Nederland werken in totaal zo’n 285 medewerkers, verdeeld over vier afdelingen. Dagelijks zijn zij bezig om fundamentele en toegepaste kennis over de ondergrond in te zetten voor de maatschappij. 

De expositie. De expositie: "Geologie en Bodemkunde" is te zien in het OBSERVEUM

Bedankt voor het lezen en blijf geïnteresseerd in de verbazingwekkende wereld van de geologie! 

Bron: ChatGPT en Willem Helfrich

Het poepenkruis naast de boerderij It Poepekrús aan de Zomerweg te Bergum. De straatstenen zijn van recentere datum. In maart 2010 is dit traditionele Andreaskruis vervangen door een groot, liggend, stenen en metalen Latijns kruis.

Tussen Hardegarijp en Bergum ligt aan de Zomerweg een plekje grond dat het Poepenkamp heet. De Zomerweg is een oude zandweg en was voor de nieuwe straatweg van Leeuwarden naar Groningen werd aangelegd [in 1830] een gedeelte van de hoofdweg tussen deze twee steden. Toen kwamen daar vele reizigers langs, ook dikwijls bij nacht. Dit laatste was niet zonder gevaar.

Het zal reeds langer dan driehonderd jaar geleden zijn – althans, het was in de tijd dat de Kerkhervorming in ons land nog geen vaste voet had gekregen, maar in Duitsland reeds enige vorderingen had gemaakt – dat eens een Duits koopman, een ‘poep’, zoals de Duitsers minachtend door de Friezen worden genoemd, alleen in de late avond langs de Zomerdijk trok.

Deze onvoorzichtigheid boette de man met het leven. Hij werd door rovers overvallen, vermoord en beroofd. De volgende ochtend werd zijn lijk door boerenvolk dat naar het veld ging gevonden in een poel. Deze mensen wisten niets beters te doen dan de pastoor van Hardegarijp waarschuwen. Deze en de grietman [oftewel de burgemeester; tot 1851 werd het hoofd van een Friese plattelandsgemeente (grietenij) een grietman genoemd] gingen onmiddellijk mee. Uit de papieren die bij de verslagene werden gevonden, bleek dat hij een Duitser was. Nu maakte de pastoor bezwaar hem op het gewijde dorpskerkhof te begraven: hij kon wel eens een aanhanger van de ketterse leer van Luther zijn en in dat geval was de gewijde aarde niet meer voor hem. Om zich voor heiligschennis te vrijwaren gebood de pastoor het lijk te begraven waar het gevonden was. Dit volbracht zijnde, werd mede op zijn bevel het kruisteken op of bij het graf in de aarde gegraven.

Vervolgens liet de pastoor alle boeren van zijn gemeente onder ede beloven dat eens in het jaar het kruis opnieuw zou worden uitgegraven. Deze eed was verbindend van geslacht op geslacht. De bewoners van die streek zijn later allen protestant geworden, maar het uitgraven van dat kruis is tot op de huidige dag nooit verzuimd. En het plekje grond onmiddellijk daarbij heet nog altijd Poepekamp.

Zo vertelt de Friese schrijver en groot kenner van de Friese taal en volkscultuur Waling Dykstra (1821-1914) in zijn beroemde Uit Friesland’s volksleven (1895). Het Poepekrús ligt nog steeds, maar nu opgevuld met stenen. 

Op de grens van de dorpen Burgum en Hurdegaryp (Hardegarijp). ‘De poep zou, zo vertelde mijn oom Ties van der Meulen, boer te Hurdegaryp met land aan de Simmerdyk, die mij in mijn jeugd het uitgegraven kruis liet zien, met zijn hoofd in Hurdegaryper en zijn romp in Burgumer grond liggen.’ Het verhaal wordt – zo gaat dat met volksverhalen – nu ook anders verteld, waarbij de moord verder wordt uitgewerkt. Maar altijd is het slachtoffer een poep (zie voor de poepen ook Renesse).

Zo zouden twee Duitse maaiers, hannekemaaiers of mieren, bij een boer op het iets zuidelijker gelegen Gaastmabuorren hebben gediend. Zij beurden hun geld en zochten hun legerstede in de schuur op, boven op het hooi. De volgende morgen vroeg zouden zij huiswaarts keren. De boer keek niet meer naar zijn maaiers om en veronderstelde dat zij de volgende dag vertrokken waren.

Toen een van de vaste knechts in de herfst op de golle (het hooivak) klom, ontdekte hij het halfvergane lichaam van een van de maaiers. De man was door zijn maat vermoord en beroofd. 

In 1974 vertelde de kleine boer-rietsnijder Syberen Postma van Veenwoudsterwal de grote Friese volksverhaalverzamelaar Dam Jaarsma (1914-1991) deze versie:

Het is vroeger eens gebeurd dat hier twee hannekemaaiers uit Duitsland kwamen maaien. De ene, dat was Karl. Ze maaiden bij een boer die woonde aan de Zomerweg onder Burgum. De dochter van die boer werd ziek. De boerin meende dat het kind behekst was en ze zette met krijt een kruis voor het bed waarop het kind lag. Dan hadden de heksen geen macht over haar. Ieder jaar kwam bij hen een kousenkoopman uit Duitsland. Die kwam net in de tijd dat de beide maaiers er waren. Toen die kousenkoopman Karl zag zei hij tegen hem: ‘Smerige paardendief, ben jij hier?’ Want Karl had een paard gestolen; Karl was een hele slechte.

De kousenkoopman liep de Zomerweg op; hij had geld bij zich. Daar loerde Karl op. Maar de kousenkoopman had hem door, hij had een revolver bij zich en wachtte Karl op. Karl had een bijl. De koopman zag dat en schoot. Maar Karl was hem voor. Hij sloeg de koopman dood. Maar hij was al wel geraakt. De kousenkoopman lag dood op de Zomerweg. Karl kon nog op de hooizolder komen, waar hij zich in een tentlaken rolde. Hij heeft nog even geleefd, toen was hij ook dood.

Later hebben ze in de berm waar hij gevonden was een kruis gemaakt voor de kousenkoopman.

Dat heet het Poepekrús. Het is er nog altijd. Het is een kruis van zwarte aarde in het groene gras. Ze zeggen wel dat op de plek van het kruis nooit weer gras groeien wil.

Dit verhaal laat weer eens mooi zien hoe voorzichtig we moeten zijn met oral history. We weten namelijk met zekerheid iets over de gebeurtenis die het heeft opgeroepen.

Uit archiefstukken blijkt dat dit drama aan de Simmerdyk zich afgespeeld heeft in de voorzomer van 1783. Op 7 augustus van dat jaar vonden twee knechten en een arbeider van boer Sijbren Douma op Gaastmabuorren die aan het tarwezichten [tarwe snijden en binden] waren, verontrust door een stank die ze een dag eerder ook al geroken hadden, in de sloot aan de zuidkant van de weg ‘een hoed benevens een dood lichaam gekleed als een manspersoon, na gedachten een vreemdeling of hanekemaijer’. Ook vonden zij naast andere zaken die op een maaier wezen stukken van een zeis ‘waaraan zat haar, schijnende van een mens te zijn’. Deze zeis zou het moordwapen geweest kunnen zijn. Het lijk was in verregaande staat van ontbinding en de Burgumer chirurgijn die het op last van de grietman moest onderzoeken kon niet aangeven hoe lang de maaier al dood was. De dorpsrechter Dirk Pytters liet daarop het lijk ‘in stukken en brokken’ in een kist leggen en op het kerkhof van Hardegarijp begraven. Deze moord is nooit opgehelderd.

Er waren/zijn meer poepenkruisen in Friesland en ook in het Drentse Zuidlaren was/is er een uit 1780. Een paar kilometer oostelijk van het Simmerdykkruis, waar nu de Zwemmer de Groningerstraatweg kruist, moet er een bij een herberg Het Zwartkruis geweest zijn. Daar spookte het ook. 

In het Weekblad van het kanton Bergum van 15 november 1884 wordt meegedeeld dat daar ‘bij nacht en duistere maan circa twaalf uur een doodbleke mannengedaante uit de grond rijst, bloedvlekken kleven er aan zijn handen. Bloed druipt van de dolk waarmee hij door de lucht zwaait en eindelijk naar een plek wijst, als wilde hij zeggen: “Daar! Daar!” Volgens de mening heeft hier de rover van ’t Zwartkruis het geld begraven van zijn slachtoffer.’ De herberg is er niet meer, maar een huis aan de straatweg daar heeft nog een zwart kruis in het pannendak.

Weer een paar kilometer oostelijker, aan de Harstewei, een zandpad dat vroeger deel uitmaakte van de wegverbinding Leeuwarden-Groningen, vinden we nog een poepenkruis. Het wordt op circa 1580 gedateerd. Ook dit was aanvankelijk uitgegraven en het werd door de buren onderhouden. Nu is het ook met stenen opgevuld en overheden en vvv hebben zich erover ontfermd en er een informatiepaneel bij geplaatst. Ook ‘versteend’ en van een informatiebord en picknickplaats voorzien is een poepenkruis dat bij Bakkeveen aan een zuidelijker route naar Duitsland ligt. Hier zou de jonge poep Niels zijn beroofd en vermoord. Dit kruis is – weinig eerbiedig, maar men doet wat om toeristen te trekken – in 2002 zo’n honderd meter verplaatst naar een toegankelijker plek. Het is nu start- en eindpunt van een hannekemaaierswandelroute die loopt van Bakkeveen naar Neurhede net over de Duitse grens, waar ook een gedenkteken voor een vermoorde poep is. In 1959 werkte de Friese schrijver Jan Y. Gietema het Simmerdykverhaal uit tot een roman: It Poepekrús.

Bron: Verhalen van Stad en Streek: Sagen en Legenden in Nederland. knaw.nl

Bijzondere verhalen die opvielen tijdens het surfen op het internet.

• Water gevonden op Mars (Scientias.nl) 
• Onbekend object in onze Melkweg (Scientias.nl)
• Wetenschappers komen met de perfecte maaltijd voor Marsreizigers (Scientais.nl) 
• Astronomen stuiten bij toeval op donkere oersterrenstelsels (Scientias.nl)
• Graf van reusachtige man met net zo reusachtig zwaard gevonden (Archeologieonline.nl)
• Vingeramputatie moest gemeenschap sterker maken (Historia.net)
• Middeleeuwen waren niet donker, maar pikant (Historia.net)

Bron: Bijzondere verhalen op internet door Erik Koster