Nieuwsbrief december 2023

December in het Observeum

December is aangebroken, misschien is het u al opgevallen? We hebben de website net ietsje anders ingericht zodat u makkelijker terecht komt bij de informatie die voor u van belang is.

De expositie ‘Colors of the Rainbow’ wordt uitgeruimd en onze Expositiecommissie werkt hard om de expositie 'Eise Eisinga'. Op 19 september j.l. werd het Koninklijk Planetarium in Franeker (het oudst werkende planetarium ter wereld!) toegevoegd aan de Unesco werelderfgoedlijst. Een mooie aanleiding om in het Observeum het planetarium en zijn maker extra in de schijnwerper te zetten: originele documenten met bijzondere informatie over Eisinga’s bestaan in een roerige tijd in onze Vaderlandse geschiedenis worden belicht. Oude en nieuwe(re) instrumenten worden getoond en toegelicht; een unieke kans om de kleurrijke geschiedenis van het “volledig beweegelijck hemelsgestel” met eigen ogen te aanschouwen.

Speciaal voor u zijn we ook dit jaar weer geopend op de middag van de tweede kerstdag. Een mooi moment om met uw naasten gezellig bij ons langs te komen op de koffie of thee en hen kennis te laten maken met het Observeum. Natuurlijk staan ook onze vrijwilligers van de sterrenwacht op de vrijdag- en zaterdagavonden weer voor u klaar om u te laten genieten van de sterrenhemel. De koude heldere nachten zijn ideaal om de hemel met haar sterren en planeten te bekijken. Op 15 december is het maximum van de meteorenzwerm de Geminiden, met de radiant in het sterrenbeeld Tweelingen. De 'vallende sterren', stofjes die je ziet verdampen in de atmosfeer, zijn afkomstig van de planetoïde Phaethon. Het weinige maanlicht is geen storende factor en maakt het kijken naar de maan die avond nog eens extra interessant.

In deze nieuwsbrief vindt u de volgende artikelen: (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• In onze collectie: Zilveren knopkonijn symbool voor historisch Burgum
• In de media: Schijnt de Maan wel door de Bomen?
• De sterrenhemel in december
• (Kinder)boekbespreking: Het Hemelbouwertje en It Himelbouwerke
• Boekbespreking: De Hemelbouwer, een biografie van Eise Eisinga

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum.

N.B. Onder deze paragraaf vindt u een link naar het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023).

Minsken, 19de eeuw

De in 2016 geopende vaste expositie Minsken in de gelijknamige zaal is gewijd aan de kloof tussen rijk en arm in de negentiende eeuw. Het is de tijd dat de industrialisatie de klassenmaatschappij en de oude arbeidsverhoudingen grondig zal veranderden en het socialisme opkomt. In deze zaal steken de gebruiksvoorwerpen, waaronder kookgerei en de kleding van bijvoorbeeld heidebewoners schril af bij die van de gezinnen van de rijke herenboeren, adel, bestuurders en koopmannen. De kostbare kleding van deze groep wordt gecompleteerd door gouden en zilveren sieraden en prachtige chatelaine en meer zilveren gebruiksvoorwerpen zoals rijk bewerkte zilveren theepotten, kistjes en dozen. Het is werelds of profaan zilver. De kleding en objecten van de rijken staan in vitrines opgesteld, die van de armen staan onbeschermd.

Burgumer zilver

In de wandvitrine achter in de zaal Minsken staan onder meer schitterende, rijk gedecoreerde zilveren lepels van de hand van verschillende Burgumer zilversmeden. In de 19de eeuw zijn naast de traditionele herinneringslepels, trouwlepels en geboortelepels voor aan de wand of in de vitrinekast veel verschillende modellen zilveren lepels gemaakt, waaronder heel veel opscheplepels. Voor bijna elke gerecht was er een lepel, naast soeplepels, groentelepels, aardappellepels, sauslepels, mosterdlepels en juslepels, waren er onder meer speciale opengewerkte strooilepels, natfruitlepels, punchlepels, jamlepels, dessertlepels, en roomlepels. De meeste lepels waren gebruiksvoorwerp en pronkstuk ineen.

Roomlepel met lelievorm

De afgebeelde roomlepels hebben een ronde diepe gladde bak (schep) en gladde steel. Op de bovenste helft van de steel zijn een lelievormige sierdeel en een konijnvormige knop gesoldeerd. De hoekige onderzijde van de steel is tegen de achterzijde van de bak bevestigd, voorbij de bak versmalt de steel en bolt deze sierlijk op om bij het uiteinde achterwaarts naar binnen te krullen. Het hoge middenblad van de gecontourneerde lelievorm heeft krulgravures tussen een V-vorm. De buitenste leliebladen met verticaal een dubbele rij dwarsstreepjes afgebakend door een gestipte golflijn, heeft aan de rand nog een verticale lijn met stippen ernaast. De lelie waaiert aan de zijkanten over de steel heen, de onderkant en de afgeronde spits aan de top rusten op de steel.

Konijnen knop

De knop van de roomlepel staat rechtop over de lengte van de steel en heeft de vorm van een konijn dat hier tussen de lelie en de krul ligt. De duidelijke omtrek vanaf de ronding van de borst, via de kop met omhoog gespitste oren langs de bolle rug met korte staart onderaan maakt dat het konijn een opzetfiguur lijkt. In rafelige stipzigzaglijnen zijn het oog in de naar voren gerichte kop, de binnenrand van het oor, de contouren van voorpoot en achterpoot en de grond of vegetatie weergegeven. Het geef het konijn aan beide zijden reliëf. Konijnen zijn eeuwenlang gezien als klein wild, verbonden met landbezit, vruchtbaarheid, overvloed en rijkdom en zelfs met magische geneeskrachtige eigenschappen. Een konijnenpootje bij je dragen zou geluk brengen.

Draadobject op kloostermop

De konijnen op deze roomlepels van Burgumse zilversmeden waren een inspiratie voor de Burgumere Zilver- en goudsmid Catharine De Vries. Een ‘kloostermop met konijn’ van haar hand, is in januari 2023 nog uitgereikt aan Gerrit de Boer als dank voor zijn penningmeesterschap.* Het konijn en de Middeleeuwse kloostersteen zijn verbonden met oude ambachten en de religieuze en profane geschiedenis van Burgum. Catharine de Vries heeft het silhouet van het konijn ontleend aan de knoppen op de zilveren Burgumer Roomlepels en deze zo op de kloostermop gemonteerd dat de schaduw over de steen de konijnenvorm dupliceert en meespeelt in de compositie.

Catharine De Vries

Catharine de Vries heeft na het afronden van de opleiding aan de Vakschool voor Edelsmeden en Fijne Techniek te Schoonhoven bij gerenommeerde bedrijven in deze branche gewerkt en vervaardigt sinds 2009 in haar eigen atelier, Dr. B. Hunstrasingel 73, Burgum sieraden en onder meer triedobjecten of draadobjecten. In een triedobject is de wisselwerking tussen zilver, licht en schaduw beeldbepalend, dat geldt ook voor het object Kloostermop met konijn. De contour van het konijn is breder dan de draden in de triedobjecten. Het silhouet en de schaduw komen daardoor goed tot hun recht op de ruwe ondergrond van de robuuste steen, en maakt het geheel lichtvoetiger en speels.

Tekst en foto’s Gerhild van Rooij

* Zie Observeum Nieuwsbrief, februari 2023 (uitreiking kloostermop met konijn); Idem juli 2023, In de collectie 38, Middeleeuwse Bakstenen (in de vaste opstelling Middeleeuwen).

Zie de Maan schijnt door de bomen,
Makkers staakt uw wild geraas!

Het is weer Sinterklaastijd! En daar hoort natuurlijk een maan bij die helder door de bomen schijnt, zoals blijkt uit dit Sinterklaasliedje uit de 19e eeuw (tekst: Jan Pieter Heije, muziek: Joannes Josephus Viotta). Enkele dagen terug was er zo’n maan te zien op dit stille weggetje, halverwege Hurdegaryp en Mûnein in de gemeente Tytsjerksteradiel, waar ik deze foto maakte.

Maar dit Sinterklaasliedje, dat ons zo vertrouwd in de oren klinkt, klopt helemaal niet! Uit zichzelf schijnt de maan namelijk niet, want de maan geeft zelf geen licht. Wat wij maanlicht noemen, is uitsluitend de reflectie van zonlicht. Daarom zien we van de maan altijd alleen dat gedeelte dat door de zon wordt beschenen.

Omdat de maan rond de aarde draait, zien we vanaf de aarde steeds een andere verdeling van licht en donker op de maan. Als de maan tegenover de zon aan de hemel staat, kijken we tegen het verlichte halfrond aan. We noemen het dan Volle Maan, maar in werkelijkheid zien we maar de helft, omdat de achterkant van de maan dan donker is. Tijdens Volle Maan komt de maan rond zonsondergang op en is deze de gehele nacht zichtbaar.

Één maancyclus neemt in totaal ongeveer 29,5 dagen in beslag en kent de volgende fasen: Nieuwe Maan, Eerste Kwartier, Volle Maan en Laatste Kwartier. Moslims en Joden hanteren van oudsher – tot vandaag de dag - een kalender die op de maan is gebaseerd, met ‘maanmaanden’ van afwisselend 29 en 30 dagen.

Ook het onderstaande oude babyversje spreekt mooi tot de verbeelding:  

De maan is rond, de maan is rond (teken met je vinger twee keer een cirkel op het buikje van de baby) 
Twee ogen (teken met je vinger twee ogen) 
één neus (teken een neus)  
en een mond! (geef een kus op plaats van de mond)

Wat is er in het Observeum te zien op vrijdag- en zaterdagavonden in december 2023

Vrijdag 1 december 2023 – op de late avond, rond 22.00 uur, zie je in het noordoosten de Maan opkomen, pal erboven schitteren de sterren Castor en Pollux in het sterrenbeeld Tweelingen. Let op dit gebied want verderop in de maand komt daar een sterrenregen vandaan!

Zaterdag 2 december 2023 – aan de zuid-oostelijke hemel is bij onbewolkt weer de planeet Jupiter prominent zichtbaar; met een flinke verrekijker (of liever nog: een telescoop) zijn de vier grote manen en de wolkenbanden op de planeet te zien. Lager in het zuid-zuid-westen zie je de planeet met het beroemde ringenstelsel: Saturnus! Bedenk dat je anderhalf miljard kilometer weg kijkt! Aan de noordelijke hemel staan de Grote en de Kleine Beer en ook de Draak is te zien.

Vrijdag 8 december 2023 – Saturnus verdwijnt langzaam maar zeker, maar de heldere Jupiter is er nog steeds! Hoog in het zuiden kun je de grootste planeet van het zonnestelsel en z’n vier manen de hele avond bewonderen. Ook Orion komt steeds beter in beeld, nu nog laag in het oost-zuid-oosten, de komende tijd steeds hoger in het zuiden.

Zaterdag 9 december 2023 – Bijna recht boven je hoofd (in het zenit) kun je met wat geluk een vage, ovale nevelvlek zien: het is de Andromeda-nevel, feitelijk een gigantisch groot spiraalvormig sterrenstelsel; je ziet licht van miljarden sterren, die meer dan twee miljoen lichtjaren hier vandaan staan te schijnen.

Vrijdag 15 december 2023 - Vannacht is het maximum van de meteorenzwerm de Geminiden, met de radiant in het sterrenbeeld Tweelingen. De stofjes die je ziet verdampen in de atmosfeer zijn afkomstig van de planetoïde Phaethon. Het weinige maanlicht is geen storende factor.

Zaterdag 16 december 2023 – opening nieuwe expositie: op 19 september j.l. werd het Koninklijk Planetarium in Franeker (het oudst werkende planetarium ter wereld!) toegevoegd aan de Unesco werelderfgoedlijst. Een mooie aanleiding om in het Observeum het planetarium en zijn maker (Eise Eisinga) extra in de schijnwerper te zetten: originele documenten, oude en nieuwe(re) instrumenten worden getoond en toegelicht; een unieke kans om de kleurrijke geschiedenis van het “volledig beweegelijck hemelsgestel” met eigen ogen te aanschouwen.

Vrijdag 22 december 2023 - Vanavond is een mooie samenstand zichtbaar van de wassende maan en de reuzenplaneet Jupiter, op kleine afstand rechtsonder de maan. Om 18.45 uur staan de twee hemellichamen hoog aan de zuidoostelijke hemel. Vandaag begint ook de astronomische winter: om 04.27 uur bereikt de zon zijn zuidelijkste positie aan de hemel. De nacht van 21 op 22 december is op het noordelijk halfrond de langste nacht van het jaar.

Zaterdag 23 december 2023 - Maximum van de tweede meteorenzwerm van deze maand: de Ursiden, met het vluchtpunt in het sterrenbeeld Grote Beer. Bij heldere hemel goed te zien aan de noordelijke hemel! Er is nog meer te zien: tussen de Maan en de planeet Jupiter is er nòg een planeet te vinden: de verre Uranus.

Zondag 24 december 2023 - Observeum geopend van 13:00 tot 17:00 uur; bij heldere hemel kan onze zonnekijker en de Solarscoop gebruikt worden; bij bewolkt weer is iedereen welkom in het digitale planetarium en de museumafdeling.

Maandag 25 december 2023 - eerste kerstdag – Observeum gesloten.

Dinsdag 26 december 2023 - tweede kerstdag – Observeum geopend van 13:00 tot 17:00 uur; bij heldere hemel kan onze zonnekijker en de Solarscoop gebruikt worden; bij bewolkt weer is iedereen welkom in het digitale planetarium en de museumafdeling.

Vrijdag 29 december 2023 – In het oost-noord-oosten zijn de sterren Castor en Pollux in het sterrenbeeld Tweelingen opvallend. Beide sterren zijn ongeveer even helder en staan op ongeveer 40 lichtjaar bij ons vandaan, we zien ze nu dus op de plek waar ze ca. 40 jaar geleden stonden.

Zaterdag 30 december 2023 - Wijde samenstand van de maan en de ster Regulus in de Leeuw, op geruime afstand onder de maan. Bekijk het duo rond 23.00 uur, aan de oostelijke hemel.

Arjen Dijkstra (directeur van Tresoar) is gespecialiseerd in geschiedenis en wetenschap. Hij vindt het belangrijk om kinderen kennis te laten maken met wetenschap en techniek op een manier die bij hun leeftijd past. Naast zijn biografie De Hemelbouwer over Eise Eisinga schreef hij prentenboeken. In Het Hemelbouwertje of It Himelbouwerke wil Eise de sterren aanraken. Hij kan er maar niet bijkomen. Het laat hem niet los en tenslotte maakt hij thuis iets baanbrekends, een huisplanetarium. Het succesverhaal van Eise Eisinga en zijn Planetarium in Franeker is puntig beschreven en nodigt uit om het zelf te komen kijken. Het bestaat nog, is Koninklijke cultureel Werelderfgoed en heet Eise Eisinga Planetarium. Het is het oudste nog lopende planetarium ter wereld, en het Observeum wijdt hier van half december 2023 tot eind januari 2024 een wisseltentoonstelling aan.

MARK HEKTOR

De humor, kernwoorden en cartooneske figuren in de stripachtige illustraties van Mark Hektor versterken het verhaal van Dijkstra. In de plaatjes is veel te ontdekken, naast de figuren ook historische illustraties, berekeningen en boeken over sterrenkunde en meetkunde en allerlei gereedschappen en wetenschappelijke instrumenten van Eisinga en tijdgenoten. In de tentoonstelling in Burgum liggen een aantal van die historische objecten, documenten en boeken. In het boek en de tentoonstelling is ook het interieur van het huis van Eise te zien, met het planetarium van de begane grond tot op zolder. De prentenboeken Het hemelbouwertje en It Himelbouwerke in aantrekkelijke opmaak van Julien Hoekstra-Kermans – DTP Atelier, laten zien hoe Eise op het idee kwam om zijn meesterwerk te bouwen.

DIJKSTRA EN HEKTOR

Wetenschapscommunicator en illustrator Mark Hektor behaalde in Groningen een Master of Science- MS Wetenschapscommunicatie. Hij maakt in zijn kleurplaten, illustraties en infographics ‘lastige’ onderwerpen graag begrijpelijk voor kinderen. Dijkstra, zag zijn werk als stagiar in het Universiteitsmuseum Groningen waarvan hij directeur was. Aansluitend kreeg Hektor er parttimewerk en maakte tekeningen voor de museumtentoonstelling Dead Zoo en het Masterminds stripboek over bekende personen van de Rijksuniversiteit Groningen. In 2022 illustreerde hij De jonge filosoof (David Gorlaeus) van Dijkstra, uit dezelfde serie als Het hemelbouwertje. Het motto van Hektor luidt: “Kunst is communicatie, maar communicatie is nog een hele kunst!” Eise Eisinga had zich voor jong publiek geen betere communicatie kunnen wensen dan de schrijfkunst en tekenkunst van het duo Dijkstra en Hektor.

Notities:

1. Arjen Dijkstra. Het Hemelbouwertje (Nederlands) Gorredijk/De Gordyk, 19-10-2021, Uitgeverij Noordboek, 1e druk, 24 ongenummerde pagina's.

Illustraties in kleur, Mark Hektor. 187 gram, 225x165x14 mm. Nederlands ISBN 9789056158514. NB ook verschenen als It Himelbouwerke (Frysk), Fries ISBN 9789056158521. Prijs € 7,90. (Fries of Nederlands)

2. Mark Hektor, ‘te kort’ met sterrenbeelden en op de bodem historische tekeningen, berekeningen en boeken, Het Hemelbouwertje.

3. Mark Hektor, Eise Eisinga planetarium, huiskamerplafond en bedstee, Het Hemelbouwertje.

Arjen Dijkstra

De hemelbouwer, een biografie van Eise Eisinga van Arjen Folkert Benjamin Dijkstra (Dokkum, 1979) rekent af met oude geromantiseerde verhalen over Eise Eisinga en zijn huisplanetarium. Dijkstra werkte acht jaar, met tussenpozen, aan zijn onderzoek naar het leven van Eise Eisinga. Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van de wetenschap en schetst als verteller een realistisch beeld. In dit boeiende boek staan geen moeilijke wetenschappelijke termen of citaten, de vele nieuwgevonden feiten zijn bijna spelenderwijs in het verhaal verwerkt. Dijkstra is directeur van Tresoar, archief, bibliotheek en literatuurmuseum van Fryslân. Oktober 2021, wanneer De hemelbouwer en de prentenboeken It Himelbouwerke en Het Hemelbouwertje (zie Boekbespreking, aflevering 7, hierboven) verschijnen, is hij nog directeur van het Universiteitsmuseum Groningen.

Kidsproof wetenschapsmuseum in De Ooijevaar

Dijkstra plaatst de afkomst, opleiding en leraren van Eise in een bredere context, evenals zijn wolkammersbedrijf en de bouw van zijn huisplanetarium. De wolkammer en patriot Eisinga bleef beroemd dankzij zijn wereldberoemde huisplanetarium, dat zich nog altijd in zijn huis De Ooijevaar, Eise Eisingastraat 3, Franeker, bevindt. Het Koninklijke, Unesco Werelderfgoed Eise Eisinga Planetarium is tussen 1774 en 1781 gebouwd en het oudste nog lopende planetarium ter wereld. Er is veel gepubliceerd over Eise en dit veel bezochte kidsproof wetenschapsmuseum. De op 21 februari 1744 in Dronryp geboren Friese Eise Eisinga groeide uit tot een gezien ondernemer, die als wolkammer velen werk verschafte. Tijdens en na de bouw van zijn huiskamerplanetarium onderhield hij vele contacten met hooggeplaatsten op bestuurlijk en wetenschappelijk gebied in Franker en ver daarbuiten.

Wiskundelessen en een mythe

De auteur schetst en passant hoe eind achttiende eeuw de politieke verhoudingen in Franeker, Friesland en ons land lagen. Daarnaast vertelt hij welke aanzuigende werking de eens vooraanstaande universiteit van het kleine stadje Franeker had op professoren, onderzoekers, studenten en anderen. Eisinga en andere Friese ‘boeren-astronomen’ ontwikkelden zich mede dankzij dit kennisbolwerk tot goede amateur-astronomen. De wijd verspreide mythe dat Eisinga op jeugdige leeftijd, zonder enige voorkennis een gecompliceerd wiskundelesboek zou hebben geschreven klopt niet. Dijkstra toont met in Tresoar gevonden tekst en beeld aan dat de jonge Eisinga in werkelijkheid lesstof overschreef; de uitleg en opdrachten zijn die van zijn leraar, die ook weer andere wetenschappers en wetenschappelijke uitgaven citeerde.

Samenwerking

De wiskundelessen zijn later bouwstenen voor de berekening voor zijn grote of huisplanetarium en zijn tweede handzamere tafelplanetarium voor accurate uitleg. De vader van Eise was een succesvol wolkammer en had zich voor zijn bedrijfsvoering verdiept in werktuigkunde. Zijn kennis en koopmanschap bracht hij over op Eise. Samen met anderen vakmensen heeft hij bijgedragen aan de bouw van het huisplanetarium, dat mede dankzij Jean Henri van Swinden al opzien baarde eer het af was, Vele prominenten, professoren en ook Koningen kwamen kijken. Al was hij nog zo gezien, patriot Eisinga betaalde wel een prijs voor zijn succes. De grote politieke veranderingen die evenals de economische wetenschappelijke veranderingen bijdroegen aan het ontstaan van het moderne Nederland, speelden orangisten en patriotten uiteen.

Verbannen, gevangen en geëerd

Eisinga werd verbannen ten gevolge van zijn politieke en bestuurlijke activiteiten en moest uitwijken naar Duitsland en Visvliet, waar hij uiteindelijk werd opgepakt. Hij werd gevangen gezet in Leeuwarden, maar kon later terugkeren naar Franeker, waar hij weer kon doorwerken en aanzien hield. Dankzij schoolvriend Idsert Aebinga van Humalda heeft de stad Franeker een portret van Eise Eisinga laten makken door de beroemde schilder Willem Bartel van der Kooi. Eise zit onder zijn huisplanetarium en naast hemt staat het kleine planetarium op tafel. Hij overleed op 27 augustus 1828 in Franeker in de wetenschap dat zijn levenswerk, dankzij de aankoop in 1825 door Koning Willem I, voor altijd opengesteld zou blijven voor bezoek, educatie en onderzoek.

Notities:

1. een van de oudste tekeningen van het planetarium gemaakt door Eise Eisinga, Jacobus Scheltema, kopie uit 1806. (Hardcover ontwerp & boekbezorging voor De Hemelbouwer, Barbara Jonker.)

2. Johan Hemkes. De Ooijevaar, midden twintigste eeuw (Rijksmonument en historische locatie van Wolkammerij en Eise Eisinga Planetarium).

3. Oudst bekende foto van het huisplanetarium van Eise Eisinga.

4. Arjen Dijkstra, foto op De hemelbouwer, een biografie van Eise Eisinga , Gorredijk, 2021, Uitgeverij Noordboek, 2e druk 2022, 200 pagina's, illustraties, 625gr, 172x20x238 mm, EAN 9789056157890 Redactie Bert Platzer Koen van Wijk. Opgedragen aan zijn ouders.

5. Willem Bartel van der Kooi. Eise Eisinga, olieverf op doek.