In deze HORIZON van april 2024 vindt u de volgende artikelen: 
   (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• In de collectie, aflevering 45 - Tramverkeersbord
• De sterrenhemel in april
• Planeten in april
• 10 jaar presentatie rond 1940-1945 in het OBSERVEUM
• Saturnus

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum. 

N.B. het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023). Archief

Beschoten Tramverkeersbord, Burgum, 1940-1945.

ROEST EN BESCHADIGINGEN

In 1866 deed de trein zijn intrede in gemeente Tytsjerksteradiel. Vijftien jaar later kwam de paardentram daarbij tot 1913 de stoomtram komt. Het roestig tramverkeersbord met beschadigingen die het waarschuwingsbord bijzonder maken herinnert aan de tijd dat de tram hier reed en aan de Tweede Wereldoorlog. Klaas R. Henstra, initiatiefnemer, oud-beheerder en oud-conservator zilver en archeologie van het Streekmuseum (nu Observeum) vertelde dat het bord getuigt van oorlogsgeweld en is stukgeschoten op de voormalige trambaan aan de Tuskendyken in Burgum. Oud-beheerder en oud-pr-conservator Tones Meijer en de huidige beheerder van het Observeum, Melvin van der Veen, bevestigen dit verhaal.

STOOMTRAM IN BURGUM

Woonstraat De Trambaan herinnert in Burgum aan de tram die tot in 1948 in Burgum reed. De tramstations, trambruggen en bijbehorend straatmeubilair zijn verdwenen, uitgezonderd het bord in het museum. Vanaf de spoorwegovergang Veenwouden lag in zuidelijke richting aan de Oostzijde van de smalle parallelweg/fietspad de trambaan, bij de kruising in Quatrebras over de Commissieweg ligt aan de oostzijde een vrij liggend fietspad, ook voormalige trambaan, en vanaf de Commissieweg onder een de poort bij Tussendijken lag een kaarsrecht voor de stoomtram aangelegd pad over heide en bos, dat fietspad werd. * 

De ansichtkaart ‘Bergum Station Stoomtram’ is op 17 juli 1914 verzonden. De stoomtram staat bij ’t Roodhert in Burgum. De station-uitspanning ’t Roodhert is nog steeds een begrip en behield tot nu toe de horecafunctie. In Sumar staat nog voormalig café De Koekoek, ook wel de tramhalte genoemd en dit café kreeg een andere bestemming.**

STOOMTRAM EN TREIN

Het witte, roodomrande driehoekige verkeersbord met de punt naar boven en icoon van een trein erop is een internationaal waarschuwingsbord voor alle soorten verkeer. De zwarte trein met stoom of rookpluim is ook nu nog het teken voor het naderen van een onbewaakte tram- of treinspooroverweg, een overweg zonder overwegbomen. Het treinsymbool stond in de jaren dertig al afgebeeld tussen andere internationale waarschuwingsborden (bord midden rechts). Het zwarte gestileerd afgebeelde spoorvoertuig rijdt op de afbeelding en het beschoten bord naar links en aan die kant stijgt de stoom op in een hoge pluim langs de rode zijrand. De pluim en de trein op het bord uit het Observeum verschilt iets van de trein en de pluim op het blad met de zes internationale waarschuwingsborden. De trein op het bord heeft bijvoorbeeld een verticale opening aan de achterzijde en er is geen spoor onder getekend zoals wel op het blad, waar de tram-trein geen opening heeft. De wielen staan bij beiden anders geplaatst en de diverse uitsteeksel als schoorsteen uitlaat en koppelstuk verschillen eveneens. Grafisch verschillen de treinen, maar ze staan symbool voor hetzelfde. 

KLEUR, KOGELGATEN EN ROEST

Het met kogels doorzeefde waarschuwingsbord dateert uit de jaren dertig. Midden op de rode onderrand staat de vestiging genoemd waar het bord is gemaakt. “LANGCAT BUSSUM”. Langcat is van begin af een innovatief bedrijf en heeft de kunst van het emailleren naar een hoger plan getild. Het metaal is zo goed voorbewerkt en geëmailleerd, dat het bord sterker is en langer kleurecht blijft dan de vele mindere kwaliteit emaillen borden. Ten opzichte van de sneller aangetaste borden zijn de emaillen borden van Longcat circulair. Het door de Museum Federatie geleverde bord voor Geregistreerd musea is van ander materiaal en op de gevel van het Observeum zijn op dit bord nog wel de blauwe letters te lezen, maar is het rode museumicoon zo verbleekt dat het niet meer zichtbaar is. 

ANNO 2024

Verkeersborden zijn tegenwoordig voorzien van aluminium met UV-werend transparant anti-graffiti laminaat folie dat 99 % hufterproof is waarvan bijna alle vuil, stickers en graffiti afgeveegd kunnen worden. Op de reflecterende folie wordt 15 jaar garantie verleend. Emaillen reclame- en straatborden van Longcat glanzen na 60 jaar of langer nog en houden hun stralende kleuren. Naast de kogelgaten, beschadigingen en daardoor ontstane roestvorming zijn de kleuren  van dit bord uit de jaren dertig nog steeds helder. Het beschadigde treinicoon is deels zichtbaar, de top van de smalle rookpluim parallel aan de rode bordrand links is onder roest verdwenen, maar de pluim en de trein steken zwart af tegen het wit. 

DIENSTREGELING 1940-1945

De N. v. Nederlandsche Tramweg dienstregeling 1930 geeft aan dat de tram 9 of 10 keer per dag rijdt, afhankelijk van de reisrichting. In 1936, mogelijk eerder, worden er trammen vervangen door autobussen die een langere rit maken: Suameer-Garijp-Oudega-Nijegaasterhoek en in Quatrebras beginnen of eindigen in plaats van Veenwouden. 4 keer daags rijdt de tram in beide richtingen tussen Veenwouden en Drachten. Na de inval van het Duitse leger in Nederland op 10 mei 1940 ligt het tramverkeer stil. Vanaf 15 mei rijden er dagelijks 3 trammen in beide richtingen, in 1941, rijden er meer en wordt op meerdere haltes slechts gestopt op tijdig verzoek. Na de Tweede Wereldoorlog rijden er maanden geen trammen op traject Drachten-Veenwouden vanwege de door de bezetter opgeblazen trambrug te Bergumerdam. Bussen uit Leeuwarden rijden via Zwartewegsend-Hardegarijp-Quatrebras en vandaar min of meer langs het tramtraject tot na herstel van de Bergumerdam op 29 augustus 1945 de tram weer de oude route rijdt. 

NOTITIES 

1. In de Tweede Wereldoorlog doorschoten waarschuwingsbord onbewaakt tramspooroverweg bij Tussendijken in Burgum (foto en bord collectie Observeum).
2. Ansichtkaart ‘Bergum Station stoomkracht’, verzonden 17.7.1914 (collectie Tresoar).
3. Internationale Waarschuwingsborden, jaren dertig (Groninganus.nl).
4. ‘Langcat Bussum’ en kogelgat (detail foto 1).
5. Huidige bord onbewaakte spoorwegovergang. 
6. Historisch gestempelde afscheurtreinkaartjes 3e klasse voor NTM-traject Leeuwarden Burgum via Veenwouden (afbeelding Oud-Burgum Facebook).

TEKST: Gerhild van Rooij

BRONNEN: zie illustraties, noten en tekst.

NOTEN: 

*Beschrijving resten trambaan: jouwweb onder ‘Tram en trein in Tytsjerksteradiel’.

**De Koekoek, zie ‘Object van de Maand 16: 12e eeuws bouwwerk uit Sumar’, Observeum Nieuwsbrief, september 2021.  

Auteur Gerhild van Rooij

In Friesland wordt de Tweede Wereldoorlog regionaal herdacht op 14 april waarna op 15 april de Bevrijding van Friesland wordt gevierd. Op 4 mei wordt hier stilgestaan tijdens de Nationale herdenking en de volgende dag, 5 mei Nationale Bevrijdingsdag, zijn er vele activiteiten, concerten, feesten en festivals ter ere van de bevrijding in 1945. Het is inmiddels traditie dat in de Nieuwsbrieven van april en/of mei een of meer aan de Tweede Wereldoorlog gerelateerde objecten uit het depot belicht worden om de bijbehorende verhalen en personen en periode weer eens onder de aandacht te brengen. Dat gebeurt met tussenpozen ook via exposities in het Observeum. Zo stond er april-mei 2023 in de zaal Minsken een hoge vitrine vol met objecten met betrekking tot De Tweede Wereldoorlog en was er op een deel van de wand nog meer te zien. De mei 2023 beschreven Zippo aansteker uit 1941 stond dat jaar in de vitrine, waarin ook de in 2022 belichtte knijpkat een plaats had. Het jaar 2020 was een Covidjaar, het museum was toen noodgedwongen gesloten. In lustrumjaar 2015 waren onder meer de in april en mei 2021 beschreven Objecten van de Maand te zien, divers oorlogsgeld en een paar bijzondere manchetknopen te zien. 

De objecten in relatie tot de Tweede Wereldoorlog staan met grote tussenpozen in presentaties over de Tweede Wereldoorlog. In het lustrumjaar 2015 is onder beheerder Tones Meijer in het Observeum de omvangrijke expositie ‘70 jaar vrijheid’ opgetuigd, waarin militaire en andere objecten lagen van de toenmalige bezetters, bevrijders en het verzet. Er lagen boeken en documenten bij, al of niet ter inzage, daarbij sloot ook het afgebeelde boekwerkje De Twadde Wrâldkriich yn Tytsjerksteradiel, In lespakket aan dat in een van de vitrines te zien was. Naast de objecten en documenten uit de eigen collectie van het Observeum waren er in 2015 veel bruiklenen en kunstwerken die samen met de grote informatieborden en kaarten zorgden dat dit een zeer complet tentoonstelling was. Op die informatieborden stonden ook kaarten met onder meer routes, wapenfeiten en verzetshandelingen. Nog eerder maakte Klaas R. Henstra, in de periode dat hij beheerder was van het museum, presentaties over de Tweede Wereldoorlog. Samen met assistenten uit werkgroepen heeft hij dit thema diverse keren belicht. Henstra schreef daarnaast in diverse publicaties over een aantal van de objecten uit de periode 1940-1945 en combineerde dit wel met mondeling overgeleverde verhalen over de Tweede Wereldoorlog in Tytsjerksteradiel en Burgum in het bijzonder. 

In 2015 wapperde tijdens de expositie 70 jaar Vrijheid de Thanks Liberators gevelvlag bij het Observeum en lagen binnen meerdere vlaggen waaronder een met hakenkruis. In 2023 waren diverse Nederlandse vlaggen en wimpels in en naast de vitrines gedrapeerd en stonden er vlaggen op het affiche van de in 2023 door een van de werkgroepen van het Observeum georganiseerde Fryske Burgumer Befrijingskuier.* Op het affiche staat een cartooneske prent die in 2023 in de vitrine lag en waarop een Nederlandse boer en boerin staan. Ze dragen traditionele kleding zoals bij beeldjes en andere promotieartikelen voor buitenlandse toeristen. De boer houdt de Nederlandse vlag vast en rookt pijp als teken van luxe, de boerin houdt een oranje vlag, vast en een kostbaar beurstasje met hengsel. Onder de prent staat een tekst over de toenmalige bezetters en bevrijders die, evenals de twee andere afgebeelde figuren, voor zich spreekt: The Germans stole our food, The Canadians our heart. 

De rubrieken met de eerder beschreven objecten met betrekking tot de periode 1940-1945 zijn terug te vinden in ons digitale archief op onze website Observeum.nl. De eerste drie afleveringen staan als ‘Object van de Maand’ onder Exposities, subkop objecten. 

De digitale rondzendbrief aan abonnees is in 2023 een nieuwsbrief op Observeum.nl geworden. De daarin beschreven objecten, staan in de rubriek ‘In de Collectie’ die vanaf april 2023 terug te lezen is in het online archief van het Observeum. Onder de categorie Nieuws staat de subkop Horizon Nieuwsbrief, met de integrale nieuwsbrieven per maand gerubriceerd.  

10. ‘Stil Verzet, manchetknopen, 1941.’ Observeum Nieuwsbrief, februari 2021, 2 pagina’s; 

11. ‘Zinken geld 1940-1945.’ Observeum Nieuwsbrief, maart 2021, 2 pagina’s.

       10+11: https://www.observeum.nl/exposities/object-van-de-maand/objecten-1-t-m-12/

23 ‘De knijpkat Tweede wereldoorlog’, Observeum Nieuwsbrief, april 2022, 2 pagina’s: 

      https://www.observeum.nl/exposities/object-van-de-maand/objecten-22-en-verder/

36. ‘ZIPPO aansteker uit in 1941 neergestorte bommenwerper, Observeum Nieuwsbrief, mei

       2023: https://www.observeum.nl/home/nieuwsbrief-mei/#gerhild

45. ‘Beschoten Tramverkeersbord uit Burgum 1940-1945.’Horizon Observeum Nieuwsbrief, april 2024

Tekst en foto’s: Gerhild van Rooij.

Fotobijschriften: Bijschriften van de foto’s zijn opgenomen in de tekst.

* NB In 2024 organiseert het Observeum geen Bevrijdingswandeling omdat de Landelijke Sterrenkijkdagen dit jaar op 15 en 16 april vallen.

Bronnen: Oral History beheerders Observeum, eigen archief.

• Mercurius: In de eerste dagen van de maand is Mercurius in de schemering laag in het westnoordwesten te vinden.
• Venus: Venus blijft deze maand onzichtbaar.
• Aarde : Vanaf deze planeet kunt u de meeste van de planeten uit ons zonnestelsel waarnemen, al dan niet met behulp van een verrekijker en in sommige gevallen met een telescoop. Als de betreffende planeten waarneembaar zijn en u beschikt zelf niet over een telescoop, dan kunt u altijd, als de sterrenwacht geopend is, door de kijker van de sterrenwacht deze objecten waarnemen.
• Mars: Mars is deze maand moeilijk te zien.
• Jupiter:  De zichtbaarheidsperiode van Jupiter loopt af. Aan het eind van de maand verdwijnt de planeet in de avondschemering. De planeet bevindt zich momenteel in het sterrenbeeld Ram.
• Saturnus: Saturnus blijft deze maand nog niet goed waarneembaar vanwege de lage stand aan de horizon.
• Uranus: Uranus, in conjunctie met Jupiter op 21 april, verdwijnt met Jupiter mee.
• Neptunus: Neptunus is in april niet zichtbaar.

Saturnus is de zesde planeet vanaf de zon en is tevens de verste planeet die we met het blote oog gemakkelijk kunnen waarnemen. De gemiddelde afstand tot de zon is ongeveer 1.427.000.000 kilometer, bijna tien keer zo ver als de aarde. Het duurt bijna 30 jaar voordat de planeet een volledige baan om de zon heeft voltooid, wat verklaart waarom Saturnus soms jarenlang in hetzelfde sterrenbeeld zichtbaar is.

Samen met Jupiter is Saturnus een van de grootste planeten. Hoewel Saturnus waarschijnlijk op Jupiter lijkt, heeft het in tegenstelling tot Jupiter waarschijnlijk een redelijk grote vaste kern. Saturnus draait ook opmerkelijk snel om zijn as, in slechts 10 uur, 14 minuten en 24 seconden, wat de lengte van een dag op Saturnus is voor een waarnemer.

Omdat een jaar op Saturnus bijna 30 aardse jaren duurt, zijn er bijna 25.000 Saturnusdagen in één Saturnusjaar.  Bron: sterrenkunde.nl 

Deel deze pagina met: