Nieuwsbrief APRIL 2023
Geachte Lezer,
In de maand april is er weer van alles te beleven in het Observeum.
- Op 31 maart begint de Nationale Museumweek met een leuk weekend programma. Speciaal voor als u langskomt met kinderen of kleinkinderen is er een leuke speurtocht uitgezet. Tijdens dit weekend kunt u bij uw entreebewijs een zeer uitgebreide wandelkaart kopen met daarop 3 wandelroutes.
- Nieuw is de actie tijdens de Landelijke Museumweek dat u als Museumkaarthouder uw Museumkaart mag uitlenen aan een ander zodat deze ook eens (gratis) een museum kan bezoeken.
- Op zondag 9 april (Eerste Paasdag) zijn we gesloten, maar op 10 april (Tweede Paasdag ) zijn we extra open van 13:00 tot 17:00 uur.
- Tijdens de Steentijd-werkgroepbijeenkomst op donderdag 13 april (20:00 uur) geeft Willem Donker een lezing. (Vergeet u niet te reserveren?) Hij is de eerste persoon ooit die alle 1350 Duitse hunebedden heeft bezocht, gefotografeerd en beschreven.
- Op 15 april (16:00 uur) organiseren we de “Fryske Burgumer Befrijdingskuier”. Wilt u meelopen, meldt u dan voor 5 april aan via info@observeum.nl of per telefoon 0511 465 544.
- Op 22 april (14:00 uur) verteld Jeffrey Bout over “De ontdekking van de Melkweg”. Reserveren (hoewel niet verplicht) is aanbevolen, want vol is vol. Klik hier voor meer informatie.
- In deze Nieuwsbrief verteld Hans Molema u wat er waar te nemen zal zijn in april en over de 'Kepler Space Telescope’. Gerhild van Rooij beschrijft deze keer geen object uit de collectie of een tijdelijke tentoonstelling van het Observeum, maar doet verslag over het fascinerende object waarover op 18 maart jl. in het Observeum een lezing is gehouden door Henk Rinsma. We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum.
Zoals u kunt zien: de maandelijkse nieuwsbrief staat nu op een prominente plaats. Tussentijdse nieuwtjes vindt u nog steeds via het hoofdmenu hierboven onder Nieuws.
Natuurlijk vindt u in deze nieuwsbrief ook weer de vaste rubrieken:
De sterrenhemel in april
Vrijdag 31 maart 2023 - Kort na zonsondergang zie je laag in het westen de planeten Jupiter en (iets hoger) Mercurius staan. Hoger in het west-zuid-westen prijkt Venus en vlak eronder is de planeet verre Uranus via de telescoop te vinden; hoog in het zuiden valt onze rode buurplaneet Mars op. De Maan is iets meer dan half verlicht en stoort stevig.
Vrijdag 7 april 2023 – In het zuid-westen prijkt nog steeds het wintersterrenbeeld Orion met vrijwel op één lijn de sterren Rigel en Betelgeuze (erboven). Nog hoger zie je de rode planeet Mars.
Vrijdag 14 april 2023 – De planeet Mars staat vanavond heel dichtbij de ster Mebsuta (in het sterrenbeeld Tweelingen). Kijk tegen 22.00 uur, hoog in het westen, en pak een verrekijker of gebruik de telescoop.
Vrijdag 21 april 2023 - Gisteren was het Nieuwe Maan en er was in Indonesië een zonsverduistering. Vanavond dus geen last van storend maanlicht want de Lyriden-zwerm is in aantocht: vallende sterren. Morgen ook nog kans om de zwerm te bewonderen.
Zaterdagmiddag 22 april a.s. presenteert Jeffry Bout een speciale lezing over de ontdekking van de Melkweg. De aanvang is om 14:00 uur. Om teleurstelling te voorkomen raden we aan om vooraf te reserveren, dit gaat het snelst via de telefoon: 0511-465544. Entree volwassenen: € 6,00; kinderen van 6 t/m 17 jaar: € 3,00; museumkaarthouders en ‘vrienden van het Observeum’: € 2,00.
*Zaterdag 22 april 2023 – Vanavond zie je een mooie samenstand van de Maan en de heldere planeet Venus, ze zijn al vroeg in de avond te vinden in het sterrenbeeld de Stier. Het maximum van de meteorenzwerm Lyriden vindt vroeg in de komende nacht plaats. De meteoren van de Lyriden zijn snel en helder en vertonen soms vuurbollen.
NOTE: kijk die middag nog even op onze website of we die avond open zijn. Zo niet, niet getreurd, zittend op een tuinstoel op een donker plekje is het bij helder weer ook genieten.
Vrijdag 28 april 2023 – In het westen schittert de planeet Venus en de Maan is vanavond voor de helft verlicht. De maan is vooral 's avonds in het zuiden zichtbaar. De kraters en bergen zijn goed te zien op de grens van licht en donker.
Terug naar de vorige eeuw
door Hans Molema
Een niet meer werkende satelliet, intussen al bijna 14 jaar jaar oud, afgeschreven, maar de Kepler Space Telescoop is nog altijd een belangrijke bron van informatie. Tijdens z’n actieve leven heeft deze - in 2009 gelanceerde en in 2018 buiten gebruik gestelde - sonde een gigantische hoeveelheid materiaal en gegevens naar de Aarde gestuurd. Voldoende data en meetgegevens om nog jaren lang hele volksstammen wetenschappers aan het werk te houden. Het plan om op zoek te gaan naar planeten buiten ons zonnestelsel dateert al uit de vorige eeuw: 1983. Het eerste ontwerp had een andere naam: “FRESIP” en nog ruim voor de lancering werden er al een paar eerste ‘exo-planeten’ ontdekt: ze draaiden in het verre heelal rond pulsars en ze werden gevonden met behulp van de Arecibo-telescoop in Puerto Rico. De manier van zoeken was bijzonder: men registreerde regelmatige verduisteringen, die konden wijzen op “iets” dat tussen de lichtbron en de waarnemer passeerde…
In 1995 werd zo’n kortstondige ‘verduistering’ van een meer nabije ster (in Pegasus) opgemerkt. Na korte tijd herhaalde deze verduistering zich op gezette tijden, er was dus een eerste echte exoplaneet ontdekt! Intussen had de projectleider van het FRESIP-plan (William J. Borucki) een aangepast plan met een nieuwe naam ingediend: de Kepler-missie, als eerbetoon aan de 17e eeuwse Duitse astronoom Johannes Kepler die de wetten van planetaire beweging ontdekte en bijdroeg aan de ontwikkeling van optica. Door ruim 160 proeven met een kijker en een camera (op aarde) toonde Borucki aan dat de registratie van regelmatige planeetpassages vóór een ster langs mogelijk waren, zijn project werd uiteindelijk pas in 2001 goedgekeurd.
De lancering. In 2009 wordt de Kepler telescoop met een Delta II raket vanaf Cape Canaveral gelanceerd en al binnen enkele dagen beginnen de eerste gegevens binnen te komen. Het sterrenveld dat als eerste wordt bestudeerd ligt in een dicht bezaaid gebied tussen de sterrenbeelden Zwaan en Lier. Dit gebied is gekozen omdat het buiten de ecliptica ligt, dus geen last van rechtstreeks zonlicht, zodat je continu (zonder onderbreking) kunt waarnemen.
De eerste vijf planetaire ontdekkingen van Kepler, genaamd Kepler -4b, -5b, -6b, -7b en -8b, zijn hete Jupiters - gloeiend hete gasreuzen - die in enkele dagen in een baan om hun moederster draaien, met oppervlaktetemperaturen van zo’n slordige 1.100 graden Celsius.
Op 10 januari 2011 vindt Kepler de eerste rotsachtige planeet, het eerste solide bewijs van een dergelijke planeet komt in zicht met Kepler-10b, een 'lavawereld' die zo dicht bij zijn ster draait dat de naar de ster gerichte zijde een oceaan van gesmolten gesteente zou kunnen zijn. En de Kepler-telescoop vervolgt z’n werk met het ontdekken van vele honderden rotsachtige planeten… Pas in 2014 wordt er in de verzamelde data een aarde-achtige planeet gevonden: Kepler-186f beweegt rond z’n moederster in de zogenaamde ‘bewoonbare zone’, dichtbij genoeg om verwarmd te worden en ver genoeg verwijderd om niet te smelten of te verbranden; in deze zone kan ook vloeibaar water voor komen!
Bijna een jaar eerder (in 2013) lijkt de gehele missie voortijdig te mislukken: een gyroscoop weigert dienst en de sonde lijkt niet meer te stabiliseren… Maar wetenschappers zijn vindingrijk en vinden een andere manier om de Kepler-telescoop aan de praat te houden; het Kepler-ruimtevaartuig begint aan een nieuwe missie als "K2" met behulp van een slimme techniek om te profiteren van de druk van zonlicht om het richten en stabiliseren van de telescoop te ondersteunen. Dit vereist dat de telescoop ongeveer elke drie maanden zijn kijkrichting wijzigt, maar dat zorgt wel voor veel nieuwe gebieden van de kosmos in het gezichtsveld van Kepler.
Dit brengt opnieuw een schat aan waardevolle data met zich mee! Op 3 juli 2015 wordt er weer een hoofdstuk afgesloten: William Borucki, de bedenker en drijvende kracht van het Keplerplan, gaat met pensioen na 53 jaar strijden voor een missie die lang voor onmogelijk werd gehouden. Hij ontvangt talloze onderscheidingen en wordt door president Barack Obama geëerd voor zijn tomeloze inzet.
Intussen schrijven we 2023 en de waarnemingen van de Kepler-missie zijn al vijf jaar geleden stop gezet. Maar de gigantische hoeveelheid data, die in negen jaren verzameld werden, is zo omvangrijk dat er nog dagelijke nieuwe ontdekkingen gedaan worden! Ook het inzicht rond onze plek in het heelal wordt nog steeds aangepast en verbeterd. En de Kepler-missie heeft aangetoond dat er wellicht meer planeten dan sterren in ons melkwegstelsel bestaan… Velen ervan vertonen gelijkenis met de Aarde, een reden te meer om verder te zoeken naar mogelijke levensvormen in het heelal.
Bron: Space.com - Bewerking en vertaling: Hans Molema, maart 2023
In het Observeum nr. 35,
april 2023: ‘Henk Rinsma en het fascinerende archeologische Antikythera Mechanisme’
door Gerhild van Rooij
Deze maand geen object uit de collectie of een tijdelijke tentoonstelling van het Observeum, maar een verslag over het fascinerende object waarover op 18 maart jl. in het Observeum een lezing is gehouden.
Henk Rinsma is verbonden aan de Sterrenwacht van het Observeum en dus een spreker uit eigen huis. Hij toonde een foto op ware grootte van het Antikythera-Mechanisme, dat een verfijnd miniplanetarium is en tevens een intrigerende oercomputer. Het is bijna onvoorstelbaar hoe gedetailleerd en ingenieus dit mechanisme is.
Henk nam zijn publiek mee naar het jaar 1901, de ontdekking van de lading waarin het mechanisme zich bevond en het jaar 2023 waarin nog steeds onderzoek gedaan wordt naar dit fascinerende object uit de Griekse Oudheid.
80 v.Chr., ROMEINS SCHEEPSWRAK
In zijn powerpointpresentatie liet Rinsma zien waar het Antikythera-Mechanisme in het Nationaal Archeologisch Museum van Griekenland staat. De locatie waar sponsduikers het mechanisme opdoken in de lading van het rond 80 voor Christus vergane Romeinse handelsschip kwam ook in beeld. Het mechanisme lag tussen bronzen en marmeren standbeelden, glaswerk, keramiek, meubels en sieraden. Bijna was de brok overboord gegooid. Gelukkig is de kwetsbare brok meegenomen en daarna opgeborgen in Athen. Het was nog een raadsel wat die brok nu was, totdat wetenschapshistoricus Derek de Solla Price een röntgenapparaat meebracht naar het museum en de kwetsbare brok mocht doorlichten, herkende niemand het geavanceerde mechanisme. Onder het dikke laag sediment vormden vernuftig op elkaar afgestemde gefragmenteerde bronzen tandwielen en platen een mechanische weergave van de toen bekende hemel, als een klein planetarium. De Grieken geloofden dat de natuur werkte volgens vooraf gedefinieerde regels, als een soort machine en deze benadering vormt de basis van onze moderne wetenschappelijke opvattingen.
DOODLE GEAVANCEERD VOORWERP
Moderne technieken konden alle raderen en tandwielen in kaart brengen. Later zijn de teksten van deze astronomische rekenmachine ontcijferd. Jo Marchant is de schrijver van de boeken The human Cosmos en Decoding the Heavens. Hij noemt het mechanisme het meest geavanceerde voorwerp uit de Griekse oudheid ooit gevonden. De slimme Grieken bleken perfect handwerk te kunnen maken. Op het Antikythera-Mechanisme kunnen astronomische posities en eclipsen afgelezen worden van de maan, zon en vijf toen bekende planeten. De Google Doodle met Antikythera-Mechanisme van woensdag 17 mei 2017 verwees naar de Griekse archeoloog Valerios Stais die het mechanisme 115 jaar geleden ontdekte tussen artefacten van het twee jaar eerder ontdekte Romeins vrachtschip. Het op 150 voor Christus gedateerde mechanisme is het oudste geavanceerde tandwielsysteem ooit ontdekt. Pas bij de eerste mechanische horloges (uurwerken) zien we iets dat er enigszins op lijkt.
PLANETARIUM COMPUTER
Van het Antikythera-Mechanisme bleef een derde bewaard, oorspronkelijk gevat in een houten kist ter grootte van een schoenendoos. Op de grote ronde wijzerplaat aan de voorzijde staan Griekse inscripties, twaalf sterrenbeelden en draaiende wijzers. Aan de zijkant van deze oudste astronomische computer ter wereld zaten een knop of hendel die de hemel zoals de oude Grieken die kenden in beweging zette, met de aarde als middelpunt. Binnenin zaten bronzen wijzerplaten en rond dertig bronzen tandwielen van verschillende formaat. Een wijzer kon naar een belangrijke gebeurtenis aan de sterrenhemel gedraaid worden, bijvoorbeeld een maansverduistering, daarmee was zichtbaar wanneer die maansverduistering plaats zou vinden of had gehad. De kalender gaf daarnaast evenementen als de Olympische en andere Spelen aan. Terwijl de knop draaide, bewogen de wijzers in verschillende snelheden door in elkaar grijpende tandwielen. De zonwijzer, maanwijzer en planetenwijzers voor Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus wezen hemeltijd aan. Roterende zwarte en zilveren ballen op speldenknop gaven de juiste maanfase aan. Astronoom Rien van de Weijgaert (Rijksuniversiteit Groningen), organisator van een internationale wetenschappelijke bijeenkomst over het mysterieuze Antikythera-Mechanisme, sprak in 2013 over de twee kleine tandwielen die een onderling verbonden pin en gleuf bevatten als een kunststuk, met verschillende snelheden konden ze de elliptische beweging van de maan volgen.
METONISCHE CYLCLUS EN SAROS-ECLIPSCYCLUS
De spreker noemde veel begrippen. Data aan de voorzijde volgden de Egyptische 365 dagskalender, via de achterkant was dat de cyclus van Meton. De grote bovenste wijzerplaat had een spiraalvormige gleuf met vijf ringen en bewegende wijzer om 235 synodische maanden in de Metonische cyclus te tonen. Deze bijna precies negentienjarige cyclus werkte bij het reguleren van kalenders en data van Panhelleense spelen als de Olympische Spelen. De grote onderste wijzerplaat had een spiraal met vier omwentelingen met symbolen voor maanden met een kans op een zons- of maansverduistering, gebaseerd op de 18,2-jarige Saros-eclipscyclus. De cycli kenden de Grieken via Babylonische bronnen. Een datum kon ingevoerd worden via draaischijven, waarna de informatie afleesbaar was van de wijzerplaten. Om te weten wanneer een gebeurtenis zou plaatsvinden, konden de wijzers op de stand van die gebeurtenis gezet worden.
WETENSCHAPPERS IN LONDON EN GRONINGEN
De achterkant van het mechanisme was door studies opgelost, de werking van het tandwielsysteem aan de voorkant is in de eenentwintigste eeuw door wetenschappers van de University of London met een 3D-model ontrafeld. De kwaliteit en complexiteit verwijzen naar de Hellenistische periode. De maandnamen komen overeen met die in Korinthe en koloniën in Noordwest-Griekenland en Sicilië. De wijzerplaat voor de grote atletiekfestivals, vermeldt Naa, een voormalig festival in Noordwest-Griekenland, en Halieia in het zuiden van Rhodos. Is het mechanisme
van Rhodos naar het noorden verscheept, het gezonken schip vervoerde ook Rhodische vazen? Zou het mechanisme gebouwd zijn op een door de Stoïcijnse filosoof Posidonius (135 – 51 v.Chr.) opgerichte academie in Rhodos, een drukke handelshaven en centrum van astronomie en machinebouw en thuisbasis van astronoom Hipparchus (190 – 120 v.Chr.)? Zijn berekeningen over de maan staan in het mechanisme.
Op internet staan veel publicaties en films over het Antikythera-Mechanisme. Er worden anno 2023 zelfs replica’s aangeboden. Er zijn nog altijd vragen, maar Henk Rinsma heeft met verve overgebracht hoe bijzonder de uitkomsten va het onderzoek zijn. De gezamenlijke wetenschappers uit diverse landen hebben het duizenden jaren oude Antikythera-Mechanisme steeds verder kunnen ontwikkelen?
Tekst: Gerhild van Rooij; Fotobijschriften: in de tekst
NB Delen van de tekst zijn op 24 maart 2023 gepubliceerd in de cultuutrubriek: TE ZIEN IN…Aflevering 228, Henk Ritsma vol van Antikythera-Mechanisme, op RTVNOF.nl.
