In deze HORIZON van juni 2024 vindt u de volgende artikelen: 
   (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• In de collectie, aflevering 47 Schilderij Werfje Earnewâld
• De sterrenhemel in juni
• De planeet Jupiter
• Het Mysterie van het Burgumer Moeras

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum. 

N.B. het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023). Archief

Schilderij Werfje Earnewâld van S. Westerdijk uit 1944 van onbekende Jac. Scheffer.

Het schilderij van Jac Scheffer op de wand richting baliezijde in de Bibliotheek is eigendom van het Observeum en heeft collectienummer 2009-IV-22. Kunst en erfgoed objecten in de bibliotheek worden regelmatig gewisseld, maar het documentaire werk van Scheffer hangt er al langer dan gebruikelijk. Het schilderij in liggende rechthoekvorm van 60,5 bij 50 cm is 1,8 cm dik en gevat in een luxe goud- en ivoorkleurige lijst met profiel van 3,9 cm en buitenmaat van 69,5 bij 59,8. De Adlib-beschrijving van het Observeum luidt: Het werfje van S. Westerdijk met huis en enkele bootjes in het water en op de wal.

Jac Scheffer

Het schilderij is rechtsonder gesigneerd met Jac Scheffer ’44 en in het oorlogsjaar 1944 geschilderd. Er hebben zich veel kleine en grote verhalen afgespeeld in het dagelijks leven tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tot nu toe, bijna 79 jaar nadat op 11 juni 1945 Schiermonnikoog als de laatste gemeente van Nederland door Canadese Strijdkrachten bevrijd werd, komen er nieuwe verhalen en beschrijvingen in de openbaarheid. Personen konden niet of pas op hoge leeftijd hun verhalen prijsgeven en anderen gaven op aandringen van de derde generatie mondeling door wat ze hebben meegemaakt. Een aantal van die verhalen, zijn door de tweede of derde generatie opgetekend of gefilmd en deels gepubliceerd of uitgezonden. De verwervings- en eigendomslijn van het schilderij vermeldt helaas niets over de schilder of amateurschilder en mogelijke onderduiker Jac Scheffer. Zijn verhaal bestaat louter uit dit in het oorlogsjaar 1944 geschilderde werk. 

Vragen
De beheerder van het Observeum, Melvin van der Veen, bevestigt dat er in Burgum en omgeving geen gegevens zijn bijgehouden over mogelijke onderduikers, verzetsstrijders enzovoort, daar het allemaal vrijwillig gebeurde en vrijwel niemand zich meldde. Zelf heb ik Jac Scheffer niet gevonden in databases met kunstenaars, kunstlexicons en andere naslagwerken en evenmin ander werk van hem kunnen traceren om te zien hoe zijn werfgezicht of nautische werk zich tot zijn oeuvre verhoudt. Mogelijk heeft hij de werf voor zijn plezier geschilderd, als amateur, of (aankomend) kunstschilder. Het is in elk geval bewaard gebleven, ingelijst en in een museum terecht gekomen en het kreeg een beknopte adlib-beschrijving. Mijn foto van het werk in de Bibliotheek dateert van 8 februari 2022 en het werk is tot nu toe kortere of langere tijd door onbekenden gezien, mogelijk zelfs meerdere keren. Het kan zijn dat Jac Scheffers het werk in opdracht gemaakt heeft of uit nostalgie heeft geschilderd omdat de locatie iets voor hem of een mogelijke opdrachtgever betekende. Het kan zelfs onder pseudoniem zijn geschilderd. In lijsten van kampen en Joodse slachtoffers staan vele Jacob en Jacques Scheffers, uit Nederland, waaronder ook uit Leeuwarden, maar in die lijsten vond ik geen in 1944-1945 omgekomen Jac Scheffer. Er zijn verzetsstrijders met de naam Scheffer, maar een Jac vond ik er niet. Het schilderij is een momentopname van een plaats waar hij bewust naar de kleuren, het licht, de vormen en volumes heeft gekeken. Mogelijk maakte het schilderen van dit werfgezicht verschil in zijn leven in oorlogstijd.  

Werfje S. Westerdijk vanaf het water.
Over het door Jac Scheffer afgebeelde werfje van S. Westerdijk is er wel veel informatie beschikbaar. Scheffers heeft het vanaf het water geschilderd, mogelijk kon hij hier in 1944 veilig schilderen. Hoe lang hij hier was en of hij een band had met de familie Westerdijk is onbekend. De naam S. Westerdijk staat voor Sytze Klazes Westerdijk, de op 17 november 1865 in Stroobos geboren telg Westerdijk die in 1905 de bestaande werf overneemt. Hij komt uit een geslacht van scheepstimmerlieden en scheepsbouwers, vader Klaas Tammes Westerdijk, kind van Tamme Klazes Westerdijk en Jantje Hinnes van der Veen, was scheepstimmerknecht van beroep, op 20 april 1835 in Leeuwarden geboren en aldaar op 17 maart 1897, op 61-jarige leeftijd overleden. Op 13 november 1859 trouwde Klaas te Dokkum met Helena (Lena) Wytzes de Haan. Sijtze, hun oudste zoon is net als zijn vader scheepstimmerman van beroep en trouwt op 31 mei 1890 te Grootegast met Wopkje Bouwes van der Woude. Hun oudste kind heet Klaas Sytzes (1891-1969), na hem volgen Gepke Sytzes (1893-1963) en "Lena" Helena Sytzes (1897-1924) en daarop volgt Bouwe Sijtses (1905-1988) die ook op de werf zal komen werken. Vader Sytze overlijdt op 22 januari 1937 in Leeuwarden en wordt evenals zijn vrouw, begraven in Hempens kerkhof, waar naast doden uit Hempens en Teerns, ook doden uit Goutum, Huizum en buurten van Leeuwarden zijn begraven. Hij leeft niet meer wanneer Jac Scheffers de werf S. Westerdijk schildert, in die tijd runt Bouwe de werf.

Scheepswerf van Westerdijk voor 1944
Het Scheepvaartmuseum in Sneek bezit tien werken van de van oorsprong Friese schilder Egnatius Ydema, schilder en aquarellist van voornamelijk waterlandschappen en nautische onderwerpen. Egnatius Ydema is op 23 juni 1876 te Oudega in de toenmalige gemeente Wymbritseradiel geboren en op 9 juli 1937 gestorven te Voorburg en wist zich van huisschilder tot uitsluitend kunstschilder te ontwikkelen. Hij woonde het grootste deel van zijn leven in Den Haag en bezat vanaf 1909 een Staverse jol met ligplaats in de haven van Grou, waarmee hij regelmatig naar Friese wateren voer. Zijn uit het Old Burger Weeshuis te Sneek afkomstige schilderij in olieverf op doek is een voorstelling van de Scheepswerf Westerdijk tussen 1910 – 1930, mogelijk geschilderd vanuit zijn jol. Het werk is 66 cm hoog en 103 cm breed en heeft twee etiketten op de achterzijde, met de tekst: 'Scheepswerf / E. Ydema' en  '4 scheepswerf f. 300,='. Scheffers zoomt in op de werf, woning en bootjes, Ydema toont het toenmalig woonhuis van Bouwe Westerdijk en de werf in een breder geografisch perspectief met rechts meer water en een dorpssilhouet met spitse kerktoren. De ligging van de werf op een eiland is bij Ydema zichtbaar, voor beschouwers van buiten Eastermar lijkt de werf van Scheffers op een meer besloten locatie te liggen. Op beide werken staan de bomen vol in het blad. Ydema schilderde een bijna witte lucht die even licht in en het wateroppervlak weerspiegelt. Scheffers lucht is bovenin hemelsblauw met witte tot zachtgrijze wolken eronder, maar zijn luchtpartijen spiegelen met meer kleur en donkerder in het water. Zou het onbewust zijn stemming weergeven, heeft hij het werk misschien niet terplekke voltooid, of had hij onvoldoende ervaring en coaching in schilderen?

Kleurrijke boten en waterschilders
Bij Scheffers staat links een witgepleisterd huis, bij Ydema staat hetzelfde huis rechts, aan de kant van het water met dorpsgezicht. Op Scheffers doek staat rechts een bakstenen huis dat bij Ydema ontbreekt, omdat zijn uitsnede bij de werfschuur begint. Scheffer schilderde de voorzijde van de donkere schuur tussen de genoemde panden, met een lagere uitbouw, bij Ydema ligt de werf met de oude loods of hellingschuur links en is op de helling een skûtsje en achter het hellinghuis en op de wal een visaak te zien. Scheffers laat een groter aantal kleine gekleurde bootjes zien, het geel, blauw en rood verlevendigt de natuurgetrouw voorstelling. Beide doeken belichten de bekende werf van Westerdijk van een ander gezichtspunt en in een andere stijl. Scheffers doek uit oorlogsjaar 1944 is wat donkerder en vlakker geschilderd dan Ydema’s doek in losse, lichtere schilderkunstige stijl uit de politiek en economisch relatief rustiger periode 1910-1930. Zijn werk ligt tegen het impressionisme aan en is enigszins verwant aan de Haagsche School. Hij krijgt als autodidact op kunstgebied advies van William Bastiaan Tholen, een in vele musea met werk vertegenwoordigde tekenleraar, landschap en waterlandschapsschilder en portrettist. Tholen is geboren te Amsterdam op 13 februari 1860, opgegroeid in Kampen en afkomstig uit een schilders- en kunsthandelaarsfamilie. Hij studeert een jaar aan de Rijksacademie in Amsterdam, behaalt vervolgens in twee jaar aan de Polytechnische School in Delft de MO-akte tekenen en rechtlijnig tekenen en wordt op zijn achttiende tekenleraar in Kampen. Hij werkt graag vanuit zijn in Enkhuizen gebouwde zeilboot Eudia waarmee hij regelmatig met vrienden over de Zuiderzee, Waddenzee, rivieren en ander wateren zeilt. Hij zal op 5 december 1931 in zijn woonplaats Den Haag overlijden.

De werf in 1944

Egnatius Ydema werkt tot 1896 te Sneek, tot 1925 in datzelfde Den Haag en daarna voornamelijk te Stompwijk. Ydema heeft een zeilboot met de Friese naam Wetter Wulpe en maakt daarop met collega-vriend Jacques Jongsma verschillende schildertochten. Ydema’s lichtvoetige werk is zo gewild dat het al tijdens zijn leven vervalst wordt. Hij overlijdt op 19 juli 1937 in Voorburg, zijn werk is opgenomen in meerdere musea-collecties. Ydema heeft de werf in de eerste periode van de werf geschilderd en in die tijd worden hier vooral houten vissersaken en tjalken van soms wel 100 ton gerepareerd zoals te zien op zijn schilderij. In de winterperiode bouwt de familie Westerdijk houten pramen en vissersbootjes. De werf is in 1944, het jaar dat Scheffers de werf schildert, nog familiebezit. Bouwe Sijtzes Westerdijk is op 17 augustus 1905, in Franeker geboren, dat jaar waarin neemt vader Sijtze de werf over. Ze werken samen op de werf. Op 24-jarige leeftijd trouwt Bouwe op 24 mei 1930 in Bergum met Anskje Lammerts Kroese. Ze wonen in Eernewoude en krijgen er drie zonen. De oudste, op 25 juni 1931 geboren zoon noemen ze Sijtze, naar grootvader van vaderskant, dan volgt Lammert op 8 september 1935 en Klaas op 19 december 1939. Zij zullen net als Bouwe en grootvader Sijtze later ook met hun tijd meegaan. De werf ligt strategisch, goederen die nu per trein of auto vervoerd worden, worden voor de oorlog nog voornamelijk per schip vervoerd, ook de bouwmaterialen voor de werf. Vader Bouwe ziet hoe houten vracht- en vissersschepen onrendabele bedrijfsvaartuigen worden, wanneer er een omslag komt in het vervoer. Zonder veel publiciteit bouwt hij een groot aantal Friese schouwen en schouwtjes gebouwd, waaronder klasseschouwtjes met een lengte tot en met 7 meter. Eén klasseschouwtje is zo snel dat de eigenaar er liefst 100 prijzen mee wint. De Westerdijks dragen met hun kennis en botenbouwervaring veel bij aan de volkssport zeilen. Later komen er weer vracht- en vissersscheepjes terug, met andere eigenaren die er graag een mooie kajuit op wilde hebben. Tijdens de oorlog wordt meer gebruikgemaakt van vervoer over water, als gevolg van de rantsoenering van brandstof voor gemotoriseerd verkeer.

Na 1944, Behoud Friese zeeschouwen

Bouwe bouwt al zeeschouwen en zijn zonen van Sijtze, Lammert en Klaas assisteren hem al vroeg. Gezamenlijk geven ze weer een nieuwe impuls aan hun werf Westerdijk. Sijtze is metaalbewerker van beroep en lasser en trouwt als 25-jarige op 7 juni 1957 in Drachten met Jantje van der Wal. Hij tekent graag en ontwerpt een serie zeeschouwen die hij samen met zijn broers Lammert en Klaas verbetert en bouwt. Lammert trouwt op 32-jarige leeftijd op 27 mei 1959 en nog geen jaar later gaat de familie in 1960 over op eigen zeeschouwen bouwen. Klaas is in 1960 jachtbouwer en werkzaam in botenverhuur.  Hij trouwt op 24 april 1963 in Eernewoude met Bontje Zandstra, met wie hij drie kinderen krijgt. De serie zeeschouwen van 7 meter opklimmend tot 11,5 meter, met kajuit en als vissermanmodel hebben een bijzonder goed evenwicht in de vele verhoudingen en afmetingen, zoals de lengte-breedte verhouding, de hoogte van de kop ten opzichte van het achterschip, het verloop van de zeeg, de hoogte van de opbouw enzovoort. Deze stoere en tegelijk elegant jachten van de Westerdijken, krijgen terecht een eigen naam, namelijk: Friese zeeschouwen. Sijtze bouwt later op andere locaties in Friesland nog een aantal Westerdijken. Hij overlijdt op 25 juli 1991 in Suameer, 60 jaar oud en wordt begraven in Eernewoude. Klaas en echtgenote Bontje gaan met de werf in Earnewâld door totdat hun zoon Wieger de werf overneemt. De opdrachten voor het bouwen van een Westerdijk zeeschouwen nemen af en Wieger legt zich toe op verhuur van motorkruisers, onder zijn leiding worden wel de Silveren Maen en De lachende Gier gebouwd. Eind 2018 verkoopt de familie de werf en komt een eind aan het noodzakelijke overvaren met roeiboten naar de werf op het eiland. De hoofdtaak van Jachtwerf Westerdijk is het verhuren van motorkruisers en op de werf wordt onderhoud en winterstalling aangeboden. Klaas overlijdt op 27 januari 2020 op 80-jarige leeftijd in Earnewâld aan nierkanker en wordt daar begraven, Lammert overlijdt in Earnewâld op 5 oktober 2023, 88 jaar oud. Er zijn rond 170 Westerdijk zeeschouwen gebouwd en velen zijn tot nu toe nog in de vaart als een ‘levend nautisch erfgoed monument’. De Westerdijken blijven een klasse apart. 

Gerhild van Rooij

Belangrijkste bronnen In de collectie 45
https://www.genealogieonline.nl/stamboom-zandstra-agema/I309 en
Jachtwerf Westerdijk - Eernewoude » Stichting Stamboek Ronde en Platbodemjachten (ssrp.nl) -
westerdijkzeeschouwencontact
G. Bakker (e.a.) Van Wezenzorg naar stadsbelang (Bolsward, 1981) - Jaarboek Fries Scheepvaart Museum 1981, p. 17.
Raymond Baan, E.A. Luinstra, Egnatius Ydema, Peter Karstkarel. 2004, Egnatius Ydema, 1876-1937: schilder van water en wolken (catalogus, coproductie Vereniging Fries Scheepvaart Museum, Sneek, Van Spijk Art Projects, Venlo).
Pieter A. Scheen. 1981. Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars, 1750-1880, 's Gravenhage, 1981 (p. 600); Scheen; Pieter A. Scheen 1969, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars, 1750-1950, 's Gravenhage, 1969, Scheen.
Kunsthandels onder meer: Simonis-Buunk.nl, MOENTE MARITIEM.
https://rkd.nl/artists/85930

Tekst Gerhild van Rooij, foto’s:
1. Jac. Scheffer, Het werfje van S. Westerdijk met huis en enkele bootjes in het water en op de wal, 1944 (nummer 2009-IV-22, collectie Observeum, foto Gerhild van Rooij, idem details).
2. Gesigneerd: Jac. Scheffer ’44, detail foto 1.
3. Jac Scheffer: Loods, detail foto 1; zie ook 5 Ydema.
4. Jac Scheffer: Boten en luchtspiegeling, detail foto 1.
5. Egnatius Ydema, Scheepswerf (collectienummer FSM- 1981-147, Fries Scheepvaartsmuseum.
6. Jac. Scheffer. Links witte huis, gekleurde boten, detail foto 5.
7. Ids Wiersma, Ydema aan het werk,1908 (collectie Fries Museum).
8. Egnatius Ydema: Loods, jol, witte huis, aak, water, detail foto 5.

Door Hans Molema

Door de redactie

Jupiter de grootste planeet in het zonnestelsel. Maar weinig mensen kunnen zich voorstellen hoeveel. Deze gasreus heeft een gemiddelde diameter van 139820 km. Dit is 11 keer de diameter van de aarde.

Veel, maar niet indrukwekkend. Het verschil in volumes zal echter veel groter zijn. 1.321 planeten zoals de aarde zouden in Jupiter kunnen passen. Ze zouden echter moeten worden vervormd, zodat ze de hele ruimte erin dicht vulden. Als je door een verrekijker naar Jupiter kijkt, kun je alleen een minuscuul lichtschijfje zien. Maar als je een krachtigere telescoop neemt met een vergroting van 40-50 keer, is het niet moeilijk om op te merken dat deze schijf wordt doorkruist door donkere banden evenwijdig aan de evenaar van de planeet. Er zijn gordels van wolken opgesteld in deze richting.

De reden voor dit vreemde gedrag van de atmosfeer is de extreem hoge rotatiesnelheid van Jupiter rond zijn as. De equatoriale regio's roteren in slechts 10 uur. Bovendien zijn er krachtige convectieve stromingen in de Jupiter-atmosfeer die afkomstig zijn van het hetere centrum van de planeet.

Hierdoor kan de windsnelheid op Jupiter oplopen tot 600 km/u. Ze vormen wolkenbanden die zich uitstrekken langs de evenaar. Jupiter wordt ook wel een "ongelukkige ster" genoemd. Het betekent dat het een grote waterstofbal is waarin onder bepaalde omstandigheden een thermonucleaire reactie zou kunnen beginnen waarbij deuterium (een zware isotoop van waterstof) wordt omgezet in helium. Hoewel het hiervoor maar liefst 13 keer massiever zou moeten worden, en toch zou het geen echt licht zijn, maar slechts een bruine dwerg.

Tegelijkertijd straalt Jupiter energie uit. In het infraroodbereik is het verschil tussen wat het van de zon ontvangt en wat het aan de ruimte geeft 60%. Dit komt door het proces van zwaartekrachtcompressie, waardoor de diameter van de planeet elk jaar met 2 cm afneemt. Het veroorzaakt opwarming van het Joviaanse interieur.

Bovendien is Jupiter na de zon de krachtigste radiozender in ons planetenstelsel. Maar dit is al te wijten aan het krachtige magnetische veld en de stromen materie in de planeet die het genereren. Jupiter heeft een ongelooflijk aantal manen - 95. Dit is echter nog steeds veel minder dan Saturnus, die er 141 heeft. De grootste planeet heeft zoveel manen dat een aanzienlijk deel ervan alleen conventionele aanduidingen heeft, maar geen namen.

En dit is niet verwonderlijk als je kijkt naar wat ze zijn. Alleen Ganymedes, Callisto, Io en Europa hebben een diameter van meer dan 1.000 km en kunnen met recht dwergplaneten worden genoemd. Nog eens twee – Amalthea en Himalia – hebben afmetingen van meer dan 100 km (terwijl hun vormen verre van bolvormig zijn). De rest van de manen zijn veel kleiner; De meesten van hen "bereiken" niet tot 10 km.

Samenstelling: 90% H2, 10% He, 0,3% CH4

Temperatuur: 152 K

Bron: https://universemagazine.com/

Door AI ChatGPT

Het Mysterie van het Burgumer Moeras

Lang geleden, in de mistige moerassen rond Burgum, Friesland, ging een legende rond over een verborgen schat en een bewaker die er al eeuwen over waakte. De dorpelingen vertelden elkaar verhalen over vreemde lichten en onverklaarbare geluiden die uit het moeras kwamen. Maar niemand durfde er echt diep in door te dringen. Tot op een dag een jonge vrouw genaamd Marieke besloot het mysterie te ontrafelen.

Marieke was een avontuurlijke ziel, altijd op zoek naar het onbekende. Haar grootvader had haar vaak verhalen verteld over de schat, verborgen door de Vikingen die ooit de Friese kusten teisterden. Volgens de overlevering lag de schat diep in het moeras, beschermd door een mystieke kracht. Vastbesloten om de waarheid te ontdekken, vertrok Marieke vroeg in de ochtend, gewapend met een kompas, een zaklamp en een notitieboekje.

De mist hing dik over het water, en het geluid van kwakende kikkers en ritselende bladeren vulde de lucht. Marieke volgde een oud pad dat haar grootvader haar had beschreven. Na uren door het moeras te hebben gewaad, begon ze vreemde markeringen op de bomen te zien, runentekens die ze herkende uit de verhalen van haar grootvader.

Toen de avond viel, vond ze een oude, vervallen hut. Binnen in de hut ontdekte ze een reeks kaarten en oude documenten, geschreven in een taal die ze maar gedeeltelijk begreep. Met haar zaklamp bestudeerde ze de kaarten en merkte een patroon op dat leidde naar een plek diep in het hart van het moeras.

Terwijl ze verder waadde, werd het geluid van de nachtelijke dieren steeds luider. Plotseling hoorde ze een zacht gefluister. Ze draaide zich om en zag een schim bewegen tussen de bomen. Haar hart bonsde in haar borst, maar ze zette door. Uiteindelijk bereikte ze een kleine open plek met een oude, stenen cirkel in het midden. Op de stenen waren dezelfde runentekens gegraveerd die ze eerder had gezien.

Terwijl ze de cirkel naderde, voelde ze een koude rilling over haar rug. De lucht leek te veranderen, en de mist werd dikker. Opeens verscheen er een figuur voor haar, gehuld in een lange, donkere mantel. De ogen van de figuur gloeiden in het duister.

"Wie waagt het mijn rust te verstoren?" klonk een diepe, echoënde stem.

Marieke voelde een mengeling van angst en vastberadenheid. "Ik ben hier om de waarheid te vinden. De schat van de Vikingen, waar is die verborgen?"

De figuur lachte zachtjes. "Velen hebben gezocht, maar niemand heeft het overleefd. De schat is niet voor de hebzuchtigen, maar voor degenen die de moed hebben om de waarheid te ontdekken."

Met die woorden verdween de figuur en werd de lucht weer stil. In het midden van de stenen cirkel zag Marieke een klein, houten kistje. Ze opende het voorzichtig en vond een oud medaillon met inscripties die haar grootvader ooit had beschreven. Het medaillon straalde een zacht, warm licht uit en ze voelde een ongekende rust over zich heen komen.

Marieke besefte dat de schat niet in goud en juwelen bestond, maar in de kennis en de geschiedenis die erin besloten lag. Ze had het mysterie van het Burgumer Moeras ontrafeld en keerde terug naar het dorp met een verhaal dat generaties lang verteld zou worden.

Vanaf die dag werd Marieke gerespecteerd als de dappere ontdekker van het oude geheim. De moerassen rond Burgum bleven gehuld in mysterie, maar de dorpelingen wisten nu dat moed en vastberadenheid de grootste schatten van allemaal konden onthullen.

Een fictief verhaal geschreven door ChatGPT

Deel deze pagina met: