In deze HORIZON van juli 2024 vindt u de volgende artikelen: 
   (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

• Boekbespreking nr. 10 Elfstedenpad
• De sterrenhemel in juli
• De planeet Venus
• De Poppestien van Burgum
• In de collectie nummer 48

We wensen u veel leesplezier en tot kijk in het Observeum. 

N.B. het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023). Archief

De gids Elfstedenpad, de wandeltocht der wandeltochten Streekpad 19, 283 km, uit 2017, kreeg dit jaar, 2024, een tweede vernieuwde druk getiteld Elfstedenpad, de wandeltocht der wandeltochten. Streekpad 19 Leeuwarden-Stavoren-Harlingen-Dokkum-Leeuwarden 300 km. Auteur Flip van Doorn heeft zijn gids uitgebreid met 8 pagina’s en de route met 17 kilometer verlengd. In de gids staan suggesties hoe de etappewandelingen over verschillende dagen verspreid kunnen worden. De etappes zijn ook als losse wandeling de moeite waard. Een deel van het Elfstedenpad loopt door de in de Noardlike Fryske Wâlden gelegen Trynwâlden in Tytsjerksteradiel. 

Johan Vellinga en Broer Adema

De gids opent met informatie over de Wandelnetstreekpaden en praktische informatie voor wandelaars. Aansluitend worden de steden en de in cultureel hoofdstadjaar 2018 geplaatste 11fountains belicht. De wandeletappes gaan in twee richtingen door acht landschappelijke gebieden. Het Elfstedenpad, de wandeltocht der wandeltochten, is een spin-off van de legendarische 206 kilometer lange Elfstedentocht, bekend als de tocht der tochten en in 1997 voor het laatst over natuurijs verreden. De routemakers Johan Vellinga en Broer Adema Elfstedenpad wilden niet de kortst mogelijke sportieve route tussen de elf steden samenstellen, maar de meest afwisselende Elfstedenroute. Dat is gelukt, hun Elfstedenpad voert over voormalige jaagpaden, kerkpaden, oude grasdijken en handelswegen en waar dit niet anders kon over enkele rechte stroken asfalt en heeft prachtige vergezichten en ook besloten paden. 

Readtsjerk in de Trynwâlden

Het Elfstedenpad is in twee richtingen met geelrode borden gemarkeerd. In de etappe-beschrijvingen staan Nederlandse plaatsnamen, op de naastliggende kaarten staan diezelfde Nederlandse namen tussen haakjes onder de officiële Friese plaatsnamen. Namen van straten, wegen, bruggen en waters zijn gespeld zoals op de meestal Friestalige borden. De etappes door de Trynwâlden staan op de pagina’s 138-155. Readtsjerk (Roodkerk) ligt in gemeente Dantumadiel tegen de grens van Tytsjerksteradiel en in de gemeentegrenzen overschrijdende regio de Trynwâlden. In etappe 43-44 ‘Damwoude (Hearewei)-Tuskendammen’ loopt de aan weerszijden met bomen omzoomde Wearbuorren in Readtsjerk rechtdoor Tytsjerksteradiel in. 

Aldtsjerk, Oentsjerk en buitenplaatsen

Etappe 44-45 ‘Tuskendammen – Oenkerk’ start op de Klaas Douwesweg in Aldtsjerk. Naast de beschrijving staat de foto ‘Landgoederen’ waaronder Stania State en De Klinze genoemd worden, maar welke state is afgebeeld is niet aangegeven, evenmin welke kerk is afgebeeld in etappe 43-44 en in andere etappes en de inleidingen blijft het vaak gissen waar de foto’s zijn genomen. Wel geven die foto’s een goede indruk van de rijkdom aan landschappen in de Trynwâlden, met naast de historische Roodbaard en Vlaskamp parktuinen bij de buitenplaatsen, hakbosjes, andere kleine bossen en vergezichten over land en water.

Etappe 45 It sil heve

Etappe 45-46 ‘Oenkerk- Miedum (Dokkumer Ee)’ loopt door de dorpen Oentsjerk, Gytsjerk en buurtschap de Gytsjerkerhoeke en passeert daarna het originele met de Elfstedentocht verbonden Elfstedenmonument It sil heve. De gids Elfstedenpad bevat een bijdrage over de Friese taal, maar op de etappekaart is het Elfstedenmonument van de kunstenaars Maree Blok en Bas Lugthart vermeld onder de bijnaam Tegelbrug. Die naam verwijst naar het materiaal, keramieken tegels, en niet naar de authentieke Elfstedentochten zoals de titel It sil heve. Op de kaart staat bij de locatie van dit kunstwerk een 11foutainslogo, maar dit hoort bij de door internationale kunstenaars ontworpen fonteinen in de Friese steden. Het kunstwerk It sil heve in het buitengebied is even origineel als de fonteinen, maar is een kunstwerk en monument in de ruimte van het platteland met prachtige vergezichten over weideland en water. De meeste in de gids genoemde kunstwerken zijn verbonden met het landschap of de ontwikkeling van het gebied, maar zijn niet op de etappekaarten gezet. De legenda voorziet (nog) niet in een beeldmerk voor kunst.

Monitoren paden en stempelkaart

De 19 Streekpaden (SP) en 17 Lange-Afstand-Wandelingen (LAW) en de nieuwe paden in ontwikkeling worden gemonitord door vrijwilligers van het  Wandelnetwerk. Bij wijzigingen in het spoor, bij wegen of in bebouwing, moeten paden of delen van paden al of niet tijdelijk omgelegd worden. Dankzij vrijwilligers staan die wijzigingen en ook veranderingen in openbaar vervoer langs de paden op wandelnet.nl De voorflap van Streekpad 19 is een stempelkaart met websiteadres en QR-code. De informatie over de stempelposten en de mogelijkheid om als ondersteuning voor Wandelnet een ambassadeurs- of herinneringsspeldje te bestellen staat ook op de website. Achter in de gids is een lijst van het openbaar vervoer opgenomen, de haltes staan op de etappekaarten. De gids voor Streekpad 19  Elfstedenpad is een goede wandelwegwijzer waarin alle etappes duidelijk beschreven zijn en veel mooie foto’s staan die waarop de rijkdom aan landschappen en dorpen tussen de steden prachtig uitkomt.

Tekst

 Gerhild van Rooij (Gastheer Noardlike, Fryske Wâlden).

Afbeeldingen

1.(links) Flip van Doorn. Elfstedenpad, de wandeltocht der wandeltochten, Streekpad 19 Leeuwarden-Stavoren-Harlingen-Dokkum-Leeuwarden 300 km. Amersfoort, 15 januari 2024, Stichting Wandelnet, 2e herziene druk,168 pagina’s, veel illustraties, topografische kaarten, paperback, 208x125x9 mm, 218 gram. ISBN 9789492641212. Prijs € 19,95, voor donateurs Wandelnet € 17,95, (Wandelnet.nl);

(rechts): Elfstedenpad, de wandeltocht der wandeltochten Streekpad 19, 283 km, oktober 2017, Amersfoort, Stichting Wandelnet, 1e druk. 160 pagina’s, illustraties, topografische kaarten, 195 gram, 208x125x8 mm. (ISBN 9789492641014).

2. Wandelpin Elfstedenpad, collectorsitem, 2022. De opbrengst van de pin komt volledig ten goede aan het Elfstedenpad (onderhoud, beheer, wandelgids) zie wandelnet.nl.

3. Bord Elfstedenpad (2017) voor Elfstedenschaatshal, Leeuwarden, zie afbeelding 1.

4. Gids Elfstedenpad, (2024) detail achterzijde omslag, zie afbeelding 1.

5. Oprijlaan vanaf Klinze, Aldtsjerk (foto Gerhild van Rooij).

6. Logokaart Wandelnetwerk (Stichting Wandelnet). 

Door Hans Molema

Door de redactie

Venus staat veel dichter bij de zon dan de Aarde en de temperaturen op de oppervlakte liggen, ook door het extreme broeikaseffect van de atmosfeer, veel te hoog om leven zoals wij dat kennen, te huisvesten. Doordat Venus een binnenplaneet is, een planeet die zich dichter bij de zon bevindt dan de Aarde, is ze aan de hemel altijd in de buurt van de Zon te vinden, om precies te zijn nooit verder dan 47° bij de zon vandaan. Daardoor is Venus alleen 's avonds na zonsondergang of 's ochtends voor zonsopkomst te zien. Venus is net een grote reflector! Door deze weerkaatsing van al dat licht is Venus vanaf de Aarde als een super heldere ster te zien. Van alle planeten is Venus aan de sterrenhemel het helderst. Je kunt haar dus gemakkelijk herkennen.

Wat is er zo bijzonder aan Venus?

Venus, de heetste planeet in ons zonnestelsel. Aan het oppervlak van Venus vind je, net als op aarde, vulkanen en bergen. Ook het binnenste van Venus lijkt op dat van onze thuisplaneet. Venus heeft een ijzeren kern met daaromheen een mantel van heet gesteente en een rotsachtige buitenkorst. Bovendien is Venus ongeveer even groot als de aarde.

Door AI ChatGPT

In het pittoreske dorpje Burgum, gelegen in het hart van Fryslân, ligt een bijzonder object aan de Hillamaweg: de Poppestien. Deze imposante zwerfkei, die tijdens een van de ijstijden vanuit het verre noorden naar zijn huidige plek werd getransporteerd, heeft eeuwenlang de verbeelding van de dorpsbewoners gevangen gehouden. De folklore rondom de steen vertelt een wonderlijk verhaal dat generaties lang is doorgegeven.

Het verhaal gaat dat de Poppestien, ook wel bekend als de Babysteen, een magische kracht bezit. Volgens de overlevering zou de steen helpen bij het krijgen van kinderen. Vroeger, als de avonden donker en de winters lang waren, verzamelden de dorpelingen zich rond het haardvuur en vertelden de ouderen verhalen aan de jongere generaties. Een van de geliefde verhalen was dat van de Poppestien.

"In de stille uren van de nacht," zo begon het verhaal vaak, "wanneer de wereld lijkt te slapen en de maan hoog aan de hemel staat, heeft de Poppestien een bijzondere eigenschap. Zodra de loden haan kraait, tilt de grote steen zich even op en krijgt een Burgumer moeder haar baby."

Er werd gefluisterd dat als een vrouw in Burgum kinderloos bleef en naar de Poppestien ging, haar gebeden vaak werden verhoord. Men vertelde dat de steen, met zijn oude en verweerde oppervlakte, zachtjes zou vibreren als teken dat de wens gehoord was. Dit verhaal gaf hoop en troost aan velen, en de steen werd een symbool van vruchtbaarheid en leven.

Het verhaal werd des te magischer door de anekdotes van dorpsbewoners die zwoeren dat hun eigen bestaan aan de steen te danken was. "As de leaden hoanne kraait, tilt er efkes op, en ús Burgumer memke krijt dan har lytse pop," zei men. Deze woorden werden vaak gefluisterd door moeders aan hun kinderen, die nieuwsgierig en met grote ogen naar de mystieke kei keken.

Ondanks de moderne tijden en de vooruitgang van de wetenschap, blijft de Poppestien een bron van fascinatie. Mensen uit de wijde omtrek komen nog steeds naar de steen, geraakt door de eeuwenoude verhalen en het idee dat deze plek een bron van nieuw leven kan zijn. Voor velen in Burgum blijft de Poppestien een plek van hoop en een herinnering aan de rijke folklore die de gemeenschap door de jaren heen heeft gevormd.

Zo blijft de Poppestien aan de Hillamaweg niet alleen een stille getuige van een ijstijd, maar ook een levendig symbool van het geloof en de verhalen die een gemeenschap samenbrengen. In het hart van Burgum leeft de magie van de Poppestien voort, in iedere lach van een kind en in elk nieuw begin.

Het Middeleeuwse Berghklooster of Barraconvent onder Bergum is een van de vele afgebroken kloosters in Friesland. Erik Betten stelt in zijn boek Kloosters in Friesland een inleiding (2009, Bornmeer) dat er zelfs geen Nederlandse provincie is die zo door kloosters is gevormd als Friesland. Nergens die erfenis ook weer zo uit het landschap is gewist. Het Observeum houdt de herinnering aan het klooster in ere. Er is een kleine aan het klooster gewijde zaal die niet apart genoemd wordt maar op de website onder de vaste expositie Archeologie staat, die tegelijk een van de Archeologische Steunpunt in Friesland is. De entree naar het museumdeel van het Observeum ligt naast de ontvangstbalie en daar wordt de aandacht van de bezoekers al gevestigd op de kloosterzaal. Er hangt links voor de entree een gotisch gesmeed kruis uit de 16e eeuw op de wit geschilderde kalksteenwand, het kruis is afkomstig van de Kruiskerk waarvan het naastgelegen Berghklooster gebruik maakte.* 

Ik kom al van begin af in het museum in Bergum, op de oude locatie en op de huidige locatie. In het Observeum zijn onder de toenmalige beheerder Tones Meijer (vanaf 2007) samen met toenmalig voorzitter Henk Kloosterman de opstellingen verandert. Er zijn compactere vaste thematische tentoonstelling gemaakt en de muren hebben een bij het thema van de zaal passende kleur gekregen. Het geheel straalt meer rust uit wat de presentatie ten goede is gekomen. Op 18 april 2015 hebben de muren nog gevoegde grijze kalkstenen zoals te zien op de foto van het oude drietalige informatiepaneel over de toenmalige opstelling Kloosters in Noordoost-Friesland omstreeks 1559. Op het detail van de daarbij behorende kaart hebben de kloosters verschillende teklens en kleurencodes. Bij het Berghklooster onder Bergum staat een vierkant teken, dit duidt aan dat er in Bergum een mannenklooster stond. De roze kleur van het vierkant staat voor de kloosterorde van Reguliere Kanunniken. 

Het idee van Tones om een muur uit te breken komt pas tot stand als gevolg van Corona. Er is dan een verbeterde doorgaande routing door het museum nodig uit gezondheidsoogpunt. Tones is dan al gepensioneerd, maar wel nog vrijwilliger voor de pr en inmiddels opgevolgd door Melvin van der Veen. Dankzij de doorbraak heeft de nieuwe kloosterzaal gladde wanden gekregen. Het is een ideale ondergrond voor de grote panoramische wandschildering die de sfeer en ligging van het in de twaalfde eeuw opgetrokken Berghklooster of Barraconvent onder Bergum weergeeft, met de landontginningen in de omgeving. Het geheel spreekt tot de verbeelding en geeft samen met de archeologische gebruiksvoorwerpen, gereedschappen, architecturale, nautische en religieuze objecten een indruk van het leven in de Middeleeuwen in de periode dat het klooster hier stond.  In 1580 hebben de Friese staten het klooster, net als de andere kloosters, met alle bijbehorend bezit en land onteigend. In 1581 werd uiteindelijk besloten om het klooster onder Bergum af te breken.  

De Middeleeuwen zijn letterlijk de eeuwen tussen de Klassieke oudheid en vroegmoderne tijd en onze provincie Friesland heeft in die periode een andere geografische en bestuurlijke indeling dan nu. Bergum maakt in die periode deel uit van Oostergo en ligt in de Grietenij Tytsjerksteradiel, de voorloper van onze gelijknamige gemeente. Oostergo heette in Oudfries Aestergo en heet in modern Fries Eastergoa. Go en goa verwijzen naar de gouwen uit het Frankische Rijk onder Carolus Magnus ofwel Karel de Grote. Het rijk van de op eerste Kerstdag in het jaar 800 door Paus LEO II tot Keizer gekroonde keizer strekte zich uit over het grootste deel van West-Europa. Op de cartouche uit 1718 staat Friesland bij de Latijnse naam genoemd met daarop aansluitend het woord vernacule betekent in de volkstaal of tongval (van de toenmalige Nederlanden), daarna wordt de indeling genoemd zoals ook in de Middeleeuwen: “FRISIAE DOMINIUM vernacule / FRIESLAND / Verdeeld in de Hoofd-deelen van OOSTERGOO WESTERGOO en SEVENWOLDEN / Als ook der XI Steden. Zijnde noch onderscheiden in / XXX GRIETENIJEN / Naar de nieuwste afmetingen getekend / en Uitgegeven door FRANCOIS HALMA / Te Leeuwarden met Privilegie, 1718.”  

Oostergo was een van de drie plattelandskwartieren, het vierde kwartier bestond uit de elf Friese steden. Het kwartier Oostergo omvatte elf grietenijen en latere gemeenten Achtkarspelen, Dantumadeel, Ferwerderadeel, Idaarderadeel, Kollumerland en Nieuwkruisland, Leeuwarderadeel, Oostdongeradeel, Rauwerderhem, Smallingerland, Tietjerkteradeel en Westdongeradeel en twee van de elf steden, namelijk Dokkum en Leeuwarden. Een groot deel van de latere gemeenten is opeggeaan in de hudige fusiegemeenten. Tytsjerksteradiel en de aangrenzende gemeenten Dantumadiel, Achtkarspelen en Smallingerland zijn nog altijd zefstandige gemeenten. Het Berghklooster had ook bezit buiten Bergum. Het gebied Swichum-Wirdum Barrahûs in de Grietenij Leeuwarderadiel in Oostergo was in de Middeleeuwen een uithof van het Barraconvent of Berghklooster. De grietenij Leeuwarderadeel bestond in de Middeleeuwen uit de drie trimdelen ofwel derde delen, Noordertrimdeel, Middentrimdeel en Zuidertrimndeel, waarvan het middentrimdeel zich in de late vijftiende eeuw die het eind van de Middeleeuwen markeerde aansloot bij de latere Friese hoofdstad Leeuwarden. Barrahûs en de dorpen Swichum en Wirdum en ook de dorpen Goutum en Huizum lagen in het Zuidertrimdeel van Leeuwarderadeel dat in 1944 bij Leeuwarden werd gevoegd.

Auteur Gerhild van Rooij

In de volgende aflevering leest u meer over de Uithof van het Berghklooster in Barrahûs.

*Meer achtergronden en foto’s over het klooster en de Kloosterzaal: 

Zie op https://www.observeum.nl/exposities/object-van-de-maand/

Object van de maand, juli 2021, nr. 15: Naam Berghklooster in stenen.

Object van de maand, juli 2022, nr. 26: Gotisch gesmeed kruis, 16de eeuw.

NB Object van de maand, maart 2023, nr. 34: Monnikenwerk en Middeleeuws architecturaal erfgoed.

Via het Observeum op te vragen bij de auteur Gerhild van Rooij:

Zie in archief Horizon Nieuwbrief:

In de collectie, juni 2023, aflevering 37: Een Middeleeuwse kandelaar uit 1400.

Idem, juli 2023, aflevering 38: Middeleeuwse bakstenen.

Idem, augustus 2023, aflevering 39: Bolpotten uit de dertiende eeuw.

Idem, januari 2024, aflevering 43: Middeleeuwse vuurklok, gebruiksvoorwerp in de kloosterzaal.

Zie Trynwâlden online, rubriek In de Trynwalden nr. 71: Middeleeuwse ambachten, de Trynwâlden en het Observeum (15 juni 2023) https://www.trynwalden.nl/nieuws/2023/06/in-de-trynwalden-nr-71-middeleeuwse-ambachten-de-trynwalden-en-het-observeum/ 

Zie RTVNOF.NL online cultuurrubriek Te zien in… aflevering 242: Marijke’s Middeleeuwse mosterdmakerij verrast www.rtvnof.nl/te-zien-in-aflevering-242-marijkes-middeleeuwse-mosterdmakerij-verrast/ (juni 2023)

Fotonotities 

Foto 1. Kruiskerk, Rijksmonument nr. 35634 te Burgum, 53° 11′ 46.29″ N, 6° 00′ 06.91″, naast de locatie van het voormalige Berghklooster of Barraconvent, waaraan de kloosterzaal in het Observeum is gewijd (foto, 21 december 2009, RCE, Andrys Stienstra).

Foto 2. Middeleeuwse ambachten en monniken op de Middeleeuwse dag 2023 op het Observeumterrein (foto juni 2023, Observeum, Piet Dijkstra)  

Foto 3. Presentatie in 2015, informatiebord (detail) Kleasters yn Noardeast Fryslân om 1599 hinne / Kloosters in Noordoost-Friesland omstreeks 1599 / Monastries in the North East of Friesland around 1599 (Foto Gerhild van Rooij).

Foto 4. Idem, bijbehorende kaart uit 1559, bij het Berghklooster in Bergum het teken en de kleur voor mannenklooster van Reguliere Kanunniken (foto Gerhild van Rooij).

Foto 5. Indeling Friesland in gouwen, grietenijen en steden (bron, zie tekst)

Foto 6. Oostergo in de Middeleeuwen (foto CCSA)

Deel deze pagina met: