In de HORIZON van december 2024 staan de volgende artikelen: 
   (klik erop om meteen naar betreffende artikel te gaan)

We wensen je veel leesplezier en tot kijk in het Observeum. 

N.B. het archief met recente nieuwsbrieven (m.i.v. april 2023). Archief

Het Laat Plesticeen en kinderboeken. Dit was de plastic tijd, Dit wie de plestik tiid

Auteur Gerhild van Rooij

Het Laat Plesticeen en kinderboeken
Archeologische voorwerpen nemen een belangrijke plaats in binnen het Observeum Museum van het OMS (Observeum Museum & Sterrenwacht) in Burgum. In het museum zijn nog geen stukken opgenomen uit het Laat Plesticeen dat beschreven wordt in het kinderboek Dit was de plastictijd. In november verscheen de tweede druk van de Friese vertaling door Margot Westerman van het boek van Geert-Jan Roebers uit 2022. De eerste Friese druk verscheen tijdens de Kinderboekenweek in oktober 2024 en is op 10 oktober, de Dag van de Duurzaamheid, overhandigd aan burgemeester Johannes Kramer van gemeente Noardeast-Fryslân en burgemeester Klaas Agricola van gemeente Dantumadiel. Diezelfde dag lazen raadsleden en wethouders op twaalf scholen in Tytsjerksteradiel en Achtkatspelen voor uit dit kinderboek voor 8 tot 12jarigen. Zij gingen daarna, net als de burgemeesters, in gesprek met kinderen over plastic in het milieu. Het toegankelijke en positieve boek over een smoarch sopsoadsje & jonge helden in alle werelddelen, leende zich daar uitstekend voor.

Geert-Jan Roebers

De auteur, Geert-Jan Roebers, is bioloog en laat kinderen binnen 128 pagina’s een spannende reis door de tijd maken. Zijn hoofdfiguur Dr. Buis kijkt vanuit een plasticvrije toekomst anno 2132 via archeologie en overgeleverde verhalen terug op de oude plastictijd begin twintigste eeuw. Hij geeft een historisch overzicht wat er nodig was (en anno 2024 is) om de vele plasticsoorten te fabriceren. Het boek, met namenregister, is tegelijk een geschiedenisboek over kunststof, maar blijft een echt verhaal waarin jonge helden uit de twintigste eeuw - onze tijd dus - wereldwijd oplossingen vinden om minder plastic te gebruiken, met als einddoel plastic afval te laten verdwijnen. Ook voor ouderen is het interessant om te zien hoeveel grondstoffen er nodig zijn voor de vervuilende, industriële productieprocessen om plasticgrondstoffen en producten te fabriceren van speelgoed tot protheses, zakjes, slangen, snoeren, onderdelen van smartphones, accessoires machines en voor de industrie, de bouw en veel meer.

De lange weg van het plastic 

De opeengestapelde kennis vanaf de vroegste kunststoffen tot aan de meest geavanceerde plastics zijn compleet met jaartallen, landen, uitvinders, toepassingen en producten in de tekst verwerkt. Plastic maken begint met grondstoffen delven en over land en water vervoeren. Voor de noodzakelijke chemische processen om die grondstoffen geschikt te maken voor plasticproductie worden nog meer stoffen uit de aarde gehaald, die ook vervoerd moeten worden. Die, via chemische processen bewerkte, grondstoffen worden weer naar fabrieken vervoerd om er plastic van te maken en daarna plasticproducten. Die materialen en producten worden vervoerd naar afnemers van bijvoorbeeld tubes tandpasta, petflessen, buizen, hebbedingetjes, speeltjes, computeronderdelen, afstandsbedieningen, tasjes of gereedschap en heel veel meer. Plastics vergen eindeloos veel kilometers vervoer per bus, trein, schepen en vliegtuigen, die aangedreven worden door fossiele brandstoffen slurpende motoren of batterijen waar ook delfstoffen voor nodig zijn. De fabrieken zijn voor de productie ook op meerdere vlakken afhankelijk van uit de aarde gehaalde grondstoffen en brandstoffen, zowel om de machines te maken als de aandrijving. 

Archeologisch plastic museum

De tekeningen laten zien welke grondstoffen er tijdens de totale plasticfabricage en het vervoer in rook opgaan, in de grond of het water komen en wereldwijd invloed hebben op de voedselketen van mens en dier, het landschap en de lucht. Nog los van de producten die ook hun sporen nalaten. Dr. Buis neemt als ideale gastheer, verteller en wetenschapper lezers mee op sleeptouw om al vertellend deze inzichten te delen. Het boek eindigt met aan het archeologisch plasticmuseum geschonken voorwerpen uit het Laat Plesticeen: visdraad, een deel van een pop, teenslipper, dop, kam en onderdeel van een spelcomputer. Zo ver is het nog niet, plastic vondsten zijn al wel te zien in Naturalis, maar dan in relatie tot vogels en andere dieren die aan dit afval zijn overleden.  Wel was er in het Observeum in de tijdelijke tentoonstelling Oud-fit hergebruikt plastic in kleding te zien. Wie weet zal er ooit een zaal over het Plesticeen komen in het Observeum, met vergane, halfvergane of eeuwig-blijvende plastics? 

Bijdragen en dag van de duurzaamheid

Fontaine Uitgevers bracht de originele Nederlandse versie van Dit was de plastic tijd uit op 4 oktober 2022, met steun van de Spronck Foundation, Heutink Groep B.V. en cultuurfonds – Wimmenfonds. De initiatiefnemer van de Plastic tijd boeken is de Plastic Soup Foundation, die zich erop richt anderen bewust te maken van de gevolgen van plastic afval en gebruik van plastic om te helpen plastic de wereld uit te krijgen. Dat begint bij bewustwording. De succesvolle Friese vertaling is uitgegeven bij AFUK Utjouwerij en tot stand gekomen in samenwerking, en met steun van, het tweetalig NME-centrum De Klyster, natuer en duorsumheidsedukaasje, basysûnderwiis yn de gemeenten Noardeast-Fryslân en Dantumadiel. De vertaalster, Wietske Poelman is meertaligenscoördinator van de gemeente Noardeast-Fryslân. Bij het boek zijn ook lesbrieven te bestellen.

Tekst Gerhild van Rooij

Illustraties Wietske Poelman uit: ‘Dit wie de plestik tiid’ (Leeuwarden, oktober 2024, Afûk Utjouwerij, 2024), zoals ook in de originele Nederlandse uitgave 'Dit was de Plastic tijd' uit 2022.

Door Hans Molema

Door de redactie

De Aarde, gerekend vanaf de Zon, is de derde planeet in ons zonnestelsel. Ze is de grootste van de vier rotsachtige binnenplaneten, zowel in massa als in volume, en staat bekend als een 'aardse planeet'. De Aarde herbergt leven en is het thuis van miljoenen soorten organismen. Of er elders in het universum leven is, blijft een vraag; tot nu toe zijn er geen sporen van leven buiten de Aarde gevonden. Radiometrische datering toont aan dat de Aarde 4,57 miljard jaar geleden is gevormd en dat het leven zich maximaal 1 miljard jaar later ontwikkelde. Sindsdien is de atmosfeer van de Aarde geleidelijk rijk aan zuurstof geworden, wat de vorming van een beschermende ozonlaag en de ontwikkeling van aerobe organismen mogelijk maakte.

De Aarde maakt deel uit van het Zonnestelsel, een planetair systeem dat draait om de ster die we de Zon noemen. Naast de Aarde zijn er nog zeven andere planeten en talrijke kleinere hemellichamen in het Zonnestelsel. De Zon heeft een diameter die ongeveer 109 keer groter is dan die van de Aarde en een massa die 300.000 keer groter is. De Aarde is qua grootte een middelgrote planeet. Grotere planeten, zoals Jupiter, hebben de Aarde beschermd tegen inslagen door met hun krachtigere zwaartekrachtveld planetoïden en kometen te vangen of weg te duwen. De Maan heeft ook meteorieten opgevangen die anders op de Aarde zouden inslaan.

In vergelijking met de achtergrondsterren, heeft de Aarde 23 uur, 56 minuten en 4,091 seconden nodig (een siderische dag) om één keer om haar as te draaien. Omdat de Aarde gezien van boven de Noordpool tegen de klok in roteert, lijkt het voor een waarnemer op het aardoppervlak alsof andere hemellichamen (zoals sterren, planeten, de Zon en de Maan) in het oosten opkomen en in het westen ondergaan.De Aarde volgt een licht elliptische baan om de Zon. Een volledige omloop (een siderisch jaar) neemt ongeveer 365,25636 dagen in beslag. Hierdoor lijkt de Zon, vanaf de Aarde gezien, zich dagelijks ongeveer 1° oostwaarts te verplaatsen ten opzichte van de sterren. Als gevolg hiervan komt de Zon elke dag ongeveer 4 minuten later op in vergelijking met de sterren. De tijd die de Aarde nodig heeft om dezelfde positie ten opzichte van de Zon te bereiken, is daardoor ongeveer 4 minuten langer dan een siderische dag en staat bekend als een synodische dag.

Digitale Astrofotografie van o.a. Peetstra, Terpstra, Van Dellen, Boersma en Dijkstra

Auteur Gerhild van Rooij

Sharona Peetsma (werkgroep Astrofotografie), Zonsverduistering, d.d. 10.06.2021 

Astrofotografie

Het Observeum reikt in de deelcollecties en activiteiten van ver in het heelal tot diep in de aarde. Een van de activiteiten is Astrofotografie, een fascinerend specialisme gericht op het fotograferen van objecten aan de nachtelijke hemel, zoals planeten, sterren, deepskyobjecten en meer. De Werkgroep Astrofotografie Observeum houdt zich bezig met deze vorm van waarnemen en vastleggen en op de website staan prachtige astrofoto’s van de leden. De naam van de in 1997 opgerichte Stichting Streekmuseum en Volkssterrenwacht Burgum is halverwege 2017 veranderd in Stichting Observeum Museum en Sterrenwacht Burgum, kortweg Observeum. Doelstelling voor het Sterrenwachtdeel van het Observeum is volgens het beleidsplan voor 2022-2026: De weer- en sterrenkunde en aanverwante terreinen van de natuurwetenschappen in populairwetenschappelijke zin te beoefenen en te bevorderen en de belangstelling hiervoor te vergroten. Bij de actiepunten daartoe staat: Continueren van Werkgroep Astrofotografie en Waarnemen.

Lolke Dijkstra (Werkgroep Astrofotografie), Geopende koepel met telescoop van Observeum 

Voor het eerst Digitaal documentair erfgoed

De huidige webmaster is Willem Helfrich en anders dan vorige webmasters is hij tegelijkertijd bestuurslid pr. De webmaster stelt de Observeum Nieuwsbrief samen. Willem heeft in 2024 de vaste rubriek ‘In de Collectie van het Observeum’ samen met de toen drie vaste sterrenkundige rubrieken in de bijlage Horizon van de Observeum Nieuwsbrief, gezet. In de aankondiging van de inhoud staat niet de titel van het object maar het nummer van de aflevering en het is juist de titel die naar een interessegebied zoals Astrofotografie verwijst en uitnodigt tot kijken en lezen. De rubriek 'In de collectie' verscheen vanaf 2020 tot maart 2023 onder de titel ‘Object van de Maand’ en vanaf april tot en met december 2023 onder de titel In de collectie in de Observeum Nieuwsbrief. In die periode stonden net als voor 2020, de vaste rubrieken ter verdieping en nieuws en verslagen van activiteiten in het Observeum in dezelfde Nieuwsbrief en was de aansluiting bij een activiteit sneller gelegd. In Object van de Maand - In de collectie zijn tot nu toe uitsluitend fysieke objecten beschreven, wel is in de boekbesprekingen een keer een sterrenkundig e-book beschreven dat aansloot bij de tijdelijke tentoonstelling in het Observeum. In deze 52ste en tevens laatste bijdrage staat voor het eerst de Astrofotografie in het Observeum centraal. In de projectie in het planetarium (zaal 8 op de digitale plattegrond op Observeum.nl) zijn astrofoto- en filmbeelden te zien en er hangen enkele astrofoto’s in de filmzaal (zaal 9), maar via Observeum.nl zijn er veel meer te bewonderen zijn. In de nieuwsbrieven en bijlage zijn internationale astrofoto’s gepubliceerd. Deze bijdrage gaat op de eerste plaats over het digitale documentaire erfgoed astrofotografie dat 24/7 te bekijken is op onze website Observeum.nl onder: Sterren kijken, Astrofotografie.

Sijtze van Dellen (Werkgroep Astrofotografie). M42 Orionnevel, daarnaast M31Andromeda nevel 

Astrofotografie promotor Sharona Peetstra   

Vier elkaar opvolgende webmasters en vormgevers van de Nieuwsbrief delen een passie voor Astrofotografie. De eerste, webmaster Sharona Peetstra, verzorgde in 2020-2021 ook de rubriek De stand van sterren en planeten’, omgedoopt tot ‘De sterrenhemel’ (van die maand) en met bijbehorende kaart. Astrofotografen zien zo waar en wanneer ze het best sterrenkundige, waaronder ook weerkundige (meteorologische) waarnemingen kunnen fotograferen. Hans Molema zet de rubriek nog steeds ‘tijdelijk’ voort en schreef deze al eerder in het te duur geworden gedrukte blad Horizon. Dit blad van de stichting was de voorganger van de huidige online Observeum Nieuwsbrief met, sinds 2024, de bijlage ‘Horizon Nieuwsbrief’. Hans, de ontwerper van het logo met de koepel en telescoop van het Observeum, is van begin af een actief medewerker bij de Sterrenwacht met ook belangstelling voor het museum. Hij schreef naast ‘De sterrenhemel ...’ veel andere bijdragen in de papieren voorgangers Horizon en 't Volgmotortje van de huidige Nieuwsbrief. Sharon Terpstra bleek een enorm gepassioneerde promotor van Astrofotografie. Onze kennismaking in coronajaar 2020 was noodgedwongen telefonisch. Zij attendeerde mij er later op haar astrofoto’s op Observeum.nl en de Flickr-pagina’s Sharona Peetstra en Werkgroep Astrofotografie. Haar astrofoto Zonsverduistering boven deze bijdrage is een unieke blikvanger en tijdloze momentopname uit 2021. Het is haar meest recente foto. Ze heeft door omstandigheden haar werk voor het Observeum en de Astrofotografie voor lange tijd moeten afstoten (hopelijk tijdelijk!), maar blijft betrokken bij het Observeum.

Peter Elzinga (Werkgroep Astrofotografie), Telescopen, koepel, Streekmuseum Sterrenwacht 

Astrofotografie op Flickr en Observeum.nl

De Astrofotografiewerkgroep is volgens beheerder Melvin opgericht door Sietze van Dellen als aanvulling op de al veel oudere waarneemwerkgroep, later zijn deze samengevoegd (rond 2015 volgens Bernard Boersma, al is hij niet 100% zeker van het jaar). Er waren toen al mensen die onderling foto’s uitwisselden, dus het is mogelijk dat er foto’s op de pagina staan die ouder zijn dan de werkgroep. De laatste kartrekkers waren Lolke Dijkstra en Sietze van Dellen.

Op de Flickr Werkgroep Astrofotografie-pagina staan astrofoto’s met titel en persoonsnaam. De Astrofoto’s zijn genomen door Bernard Boersma (begeleider cursus Astrologie Observeum), Sijtze hier ook als: S. Sj. van Dellen (oud-bestuurslid pr Observeum), Lolke Dijkstra (cursusleider Astrologie Observeum), Pieter Dijkstra (oprichter Sterrenwacht, Burgum, 1986, later onder Observeum Museum en Sterrenwacht), H. (Henk) Keizer (oud-penningmeester (2006) Observeum), Henk Nieuwenhuis (erelid Ver. Gemma Frisius, o.a. medewerker blad Horizon, Observeum), Sharona Peetsma (oud-webmaster Observeum) en Jelle Wobma. Een aantal van hun astrofoto’s staat eveneens op Observeum.nl, waarop ook astrofoto’s staan van Dick de Vroet en vrije tijds bliksem-astro en natuurfotograaf Peter Elzinga uit Leeuwarden, hij maakt vanaf januari 2016 deel uit van Werkgroep Astrofotografie van het Observeum, en maakte weerfoto’s voor RTL4. De foto’s van nog drie Werkgroep Astrofotografie-leden, Feddrik van Dellen, Jaap S. (Sake) Heeringa, Hedzer Ponjee staan alleen op Flickr. Op de Flickr-pagina staat in de online-expositie geen foto uit de periode 2022-2024.

Alie Terpstra (Observeum), Maansverduistering, Astrofotoreportage, Buitenpost, dd. 16.05.2022 

Waarnemingen astrofotograaf Alie Terpstra

Alie Terpstra is Sharona Terpstra opgevolgd als webmaster. Ze werkt als astrofotograaf voor zichzelf. Alie reageerde van begin af uitgebreid op mijn bijdragen over ‘geschiedenis’. Ze vond het allemaal interessant en genoot van bepaalde foto’s, pas veel later vertelde ze dat ze natuurfoto’s maakte in verschillende biotopen, daar hoorde de sterrenhemel bij. Zij deelde in 2022 haar prachtige astrofoto-serie Maansverduistering. Bij een maansverduistering of maaneclips staan Zon, Aarde en Maan op één lijn. De Aarde staat tussen de Zon en de Maan in, waardoor de schaduw van de Aarde op de Maan valt. De fotoserie is geschoten met een Nikon coolpix p1000 camera en beslaat de maansverduistering van de avond tot maandagmorgen 16 mei 2022. De verduistering was die avond en nacht goed te zien, tot net voor de gehele verduistering om 5:15 het wolkendek boven Buitenpost dichttrok. De complete serie staat op: Maansverduistering

Bernard Boersma (Werkgroep Astrofotografie), De maan, d.d. 3.1.2021 met camera en telescoop gefotografeerd

Werkgroep Astrofotografie anno 2024

Sijtze van Dellen vertelde me in 2023 dat de Astrofoto werkgroep stil lag, spijtig omdat er ieder jaar wel bijzondere ‘hemelse’ momenten zijn om vast te leggen en het aanstekelijk is om daar samen mee bezig te zijn. Op Observeum.nl staat bij Contact - Vrijwilligers nog de werkgroep Astrofotografie. Beheerder Melvin van der Veen bevestigt dat de Werkgroep Astrofotografie anno 2024 nog slapend is, maar er wel plannen zijn om die te herstarten. Na de terugloop in Coronatijd, het uitvallen van aanjager Sharona, zijn nu de organisatoren Lolke Dijkstra en Bernard Boersma voorlopig nog te druk bezet, en Jon Abma, voorheen ook een enthousiast lid van de Werkgroep Astrofotografie, heeft zich afgemeld na het afronden van zijn taak als waarnemend webmaster van het Observeum (samen met oud-bestuurslid pr Sijtsze van Dellen is hij in 2023 interim-webmaster nadat Alie bedankte voor deze taak). De vier genoemde webmasters en tevens vormgevers van de nieuwsbrief, met daarbij een stand-by binnen het Observeum bij (onvoorziene) uitval hebben allemaal hun eigen ideeën. De vormgeving, het kleurgebruik, de lettertypes, hoeveelheid en vorm van illustraties die zij na en naast elkaar hebben doorgevoerd verschilden, ook de beheerder en bestuursleden pr hadden - soms zelfs tegenstrijdige - wensen die door de webmasters-vormgevers voor langere of kortere duur zijn ingepast. Ze hebben allemaal bepaald wat wel of niet te zien bleef, online op de website werd gearchiveerd en toegankelijk bleef. De Astrofotografie is altijd in beeld gebleven, ook in de stille jaren 2022-2024 bleef de oudere fotografie zichtbaar als digitaal erfgoed en sterrenkundige en deels weerkundige informatiebron. In deze rubriek maar één enkele foto uitlichten als object in de 52ste bijdrage In de collectie van het Observeum zou de Werkgroep Astrofotografie geen recht doen.  

Observeum. Affiche Mercuriusovergang alleen te zien met onze speciale telescopen, d.d. 7.11.2019 

Andere astrofoto’s

Hans Molema schreef en schrijft naast De sterrenhemel maandelijkse een informatieve bijdrage over een sterrenkundig fenomeen, historische gebeurtenis of onderzoek ter verdieping van kennis over het oneindig brede terrein van de sterrenkunde. De meeste illustraties waren astrofoto’s, niet afkomstig van de Werkgroep. Andries Tóth schreef als schoolkind met zes vrienden een Ruimtekrant die geïllustreerd werd met onder meer knipsels en plaatjes van ruimtevaarders en astrofoto’s. In zijn vaste rubriek ‘In de Media’ voor de Observeum Nieuwsbrief bracht hij met een kwinkslag, kort en bondig een sterrenkundige ontdekking, film, publicatie of ander nieuwtje onder de aandacht, meestal met een internationale astrofoto erbij. In alle drie de sterrenkundige rubrieken in de Observeum Nieuwsbrief en sinds 2024 in de digitale Horizon bijlage zijn dus geen foto’s van de ‘eigen’ Werkgroep Astrofotografie gebruikt. Wel stonden op Observeum.nl en in de Observeum Nieuwsbrief astrofoto’s van Bernard Boersma onder activiteiten. Op deze foto's stonden groepen die buiten of in de koepel door de telescopen keken of naar de projecties in het planetarium! In het Observeum kijken zet aan tot zelf kijken en omgekeerd geldt dat ook, bijvoorbeeld om te weten te komen wat je zelf gezien hebt.

Sijtze van Dellen (Werkgroep Astrofotografie), Zonder titel, astrofoto, 2020.

Waarnemen,  met instrumenten of het blote oog.

Bij helder weer 's avonds met een verrekijker, of telescoop, vanaf een balkon uit een tuin of andere locatie buiten de prachtige sterrenhemel te bekijken in de frisse buitenlucht is al een bijzondere ervaring. Meteoren ‘Vallende sterren’ waarnemen kan zelfs zonder instrumenten, het zijn meestal resten van passerende kometen: stof, gruis en brokjes ruimtemateriaal, dat door de zwaartekracht van de Aarde met enorme snelheid de atmosfeer binnen dringt en op grote hoogte door wrijvingshitte verbrandt tot snelle vuurstrepen en (soms) ‘nalichtende’ of nagloeiende sporen. De snelheid van de Perseïden is bijna 60 km/s, ruim 200.000 km/uur!  Je kunt ook Een ‘Streep’ lichtjes zien, dat zijn satellieten (sterrentreintjes), of zelfs bij daglicht nog het Noorderlicht. De sluitertijd voor een astrofoto kan wel 1 minuut zijn. Er is nog veel meer te zien, te veel om op te noemen. Meer lezen over facetten van sterrenkunde en de astrofotografie kan altijd, evenals vragen stellen bij de sterrenwacht van het Observeum.

Tot slot

Dit is de laatste bijlage Horizon Nieuwsbrief bij de Observeum Nieuwsbrief, wie dat wil kan de meeste afleveringen van de vaste verdiepingsrubrieken ‘Object van de maand / In de collectie van het Observeum’, ‘Boekbesprekingen’ en verslagen ‘In het Observeum’ over onder meer wisselexposities of activiteiten in het Observeum, teruglezen. Ze staan in het ‘Horizon Nieuwsbrief Archief op de website Observeum.nl’. Het geheel vormt een tekst en fotobijdrage aan verslag doen van onderzoek en die achtergrondinformatie publiek delen, hetgeen tot de taken van het Observeum en elk geregistreerd museum hoort, zoals geformuleerd door de ICOM. 

Ik hoop dat u nog lang en met velen zult genieten van de veelzijdige collectie en activiteiten van het Observeum om deze onder de aandacht te brengen. Tot slot dank aan de bijdragers, in welke vorm ook, voor dit lange schrijfavontuur voor het Observeum op verzoek van Tones Meijer en Taeke Doevendans. Dank aan Nieuwsbriefcollega’s Hans Molema en Andries Tóth. en de lezers en belangstellenden binnen en buiten het Observeum, in het bijzonder voor de reacties de afgelopen vijf jaren, inclusief de wensen om een bepaald object te belichten. 

Gerhild van Rooij, 

Cultuurpublicist, kunst/erfgoedkenner, auteur (monografieën dichtbundels, proza), vertaler, gastcurator, gastspreker, beeldend kunstenaar en theatermaker, programmeur concerten, literaire en kunsthistorische avonden en oprichter en 35 jaar mede-galerist van Galerie Bloemrijk Vertrouwen, sinds 1989 in Aldtsjerk.